Advertisements

 рдк्рд░рд╢्рди 1. рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें। Write short note on the origin of Hindu Law.

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि (Origin of Hindu Law)-рджो рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдпें рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं-рдПрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдИрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рджрдд्рдд рд╣ै-рджूрд╕рд░ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рдХाрд▓ рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░рдеाрдУं рдПрд╡ं рд░ूреЭिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╡िрдзि рд╣ै।

       рдпрдж्рдпрдкि рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рддрдд्рд╡рддः рдмрд╣ुрдд рдХाрд▓ рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдПрд╡ं рд╕рджाрдЪाрд░ рдкрд░ рдЕрд╡рд▓рдо्рдмिрдд рд╣ै рдЬो рдкूрд░्рдгрддрдпा рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╣ै। рд╡िрдзि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдк्рд░рдеाрдУं рдХे рдКрдкрд░ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдн्рд░рдо рд╣ोрдиा рд╕рд░्рд╡рдеा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдк्рд░рдеाрдд्рдордХ рд╣ै।

      рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рджैрд╡ी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╡ेрджों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ рдмрддाрдпी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡ेрджों рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╡ाрдгी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдИрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рджрдд्рдд рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рдмрд╣ुрдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░рдеाрдУं рдПрд╡ं рд▓ोрдХрд░ीрддिрдпों рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЬो рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдХे рдкूрд░्рд╡ рднी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рдЬрдм рдЖрд░्рдп рд▓ोрдЧ рднाрд░рдд рдоें рдЖрдпे рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрдЦा рдХि рдпрд╣ाँ рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдк्рд░рдеाрдпें рдПрд╡ं рд░ूреЭिрдпाँ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеीं рдЬो рдЙрдирдХी рдк्рд░рдеाрдУं рд╕े рдпा рддो рдкूрд░्рдгрд░ूрдкेрдг рдоेрд▓ рдЦाрддी рдеीं рдЕрдерд╡ा рдЙрдирд╕े рдкूрд░्рдгрддрдпा рднिрди्рди рднी рдирд╣ीं рдеीं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрди рдк्рд░рдеाрдУं рдЕрдерд╡ा рд░ूреЭिрдпों рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдЕрдерд╡ा рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░рдХे рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓िрдпा рддрдеा рдЙрди рдк्рд░рдеाрдУं рдПрд╡ं рд░ूреЭिрдпों рдХो рдкूрд░्рдгрддрдпा рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा, рдЬिрдирдХो рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд░ूрдк рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдмाрдж рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдиे рдЙрди рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░рдеाрдУं рдоें рдзрд░्рдо рдХी рдЖрдб़ рдоें рдХुрдЫ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा। рдкрд╣рд▓ा, рдЙрдирдХे рдзрд░्рдо-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдзрд░्рдо рдХा рдмीрдЬाрд░ोрдкрдг рдХрд░рдХे, рджूрд╕рд░ा, рдкрд╡िрдд्рд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рд╕े рдЙрдЪिрдд рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдХрд░рдХे рддрдеा рддीрд╕рд░ा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд╣ेрддु рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрди्рдп рдиीрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдеाрдУं рдХो рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╣рдЯाрдХрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдпे рдЧрдпे।

рдк्рд░рд╢्рди 2. рд╣िрди्рджू рдХौрди рд╣ै?

Who is Hindu ?

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рдХौрди рд╣ै— рд╣िрди्рджू рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрдиा рдХрдаिрди рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╣िрди्рджू рдХी рдХोрдИ рдкрд░िрднाрд╖ा рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрдЬ्рдЮ рдкुрд░ुрд╖ рджाрд╕ рдЬी рдмрдиाрдо рдоूрд▓рджाрд╕, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1966) рд╕ुреж рдХोреж рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे “рд╣िрди्рджू рдХौрди рд╣ै” рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдХрд╣ा рдХि рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд░ूрдк рдоें “рд╣िрди्рджू” рд╢рдм्рдж рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╡рд░рди् рдоूрд▓рдд: рдПрдХ рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕ीрдоा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рди рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣िрди्рджू рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ीं рдкрд░ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рдиिрдо्рди рд╣ै-

(1) рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рдзрд░्рдорддः   рд╣िрди्рджू рд╣ै, рдЬैрди рдпा рдмौрдж्рдз рдпा рд╕िрдХ्рдЦ рд╣ै।

(2) рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рд╣िрди्рджू, рдЬैрди, рдмौрдж्рдз рдпा рд╕िрдХ्рдЦ  рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рд╕рди्рддाрди рд╣ै।

(3)  рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рдоुрд╕рд▓рдорди, рдИрд╕ाрдИ, рдкाрд░рд╕ी рдпा рдпрд╣ूрджी рдирд╣ीं рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3•   рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХ्рдпा рд╣ै?

What is Hindu Law?

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХ्рдпा рд╣ै?-рдоैрди рдХे рдХрдердиाрдиुрд╕ाрд░, рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд╕्рдоृрддिрдпों рдХी рд╡िрдзि рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖्рдп рдПрд╡ं рдиिрдпों рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै рддрдеा рдЬिрд╕рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоा рд░ीрддिрдпों рдПрд╡ं рдк्рд░рдпाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд╢ोрдзрди рддрдеा рдкрд░िрд╡рд░्рдж्рдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХिрд╕ी рд░ाрдЬा рдпा рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдоाрди рдЖрджेрд╢ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рдЖрд╕्рдЯिрди рдиे рдХрд╣ा рдеा рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬाрдХो рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рд╕े рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХा рдХрд░рд╡ाрдпे рддрдеा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдпे। рдЕрддः рд╡िрдзि рдХो рд░ाрдЬा рдЕрдерд╡ा рдЕрдзिрд░ाрдЯ् рдХे рд╕рдоाрджेрд╢ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

      рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдИрд╢्рд╡рд░-рдк्рд░рджрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдХि рд╢ाрд╕्рдд्рд░ोрдХ्рдд рд╡िрдзि рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рд░ाрдЬा рдЕрдерд╡ा рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рдХे। рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд░ाрдЬा рдПрд╡ं рдк्рд░рдЬा рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕंрдЧ рд╡िрдзि рдХे рдиिрдпрдоों рд╕े рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЖрдмрдж्рдз рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 4. рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡िрдзि рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।

Hindu Law is not a Lex Locl. Explain.

рдЙрдд्рддрд░– рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд╕्рдеाрдиीрдп рдирд╣ीं рд╣ै (Hindu Law is not a Lex Loci) рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХिрд╕ी рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдк्рд░ाрди्рдд рдоें рдЕрдерд╡ा рд░рдеाрди рдоें рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡िрдзि рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдЬिрд╕ рднी рджेрд╢ рдоें рдЬाрдпेрдЧा, рд╡рд╣ाँ рдкрд░ рд╡рд╣ рдЙрди рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд╕े рд╣ी рд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрдЧा рдЬिрди рдкрд░ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЬрдм рдХрднी рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкुрд░ाрдиे рд╕्рдеाрди рдХी рд░ीрддिрдпों рдПрд╡ं рдк्рд░рдеाрдУं рд╕े рд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рди рдХि рдЙрд╕ рдирдпे рд╕्рдеाрди рдХी рд░ीрддिрдпों рдФрд░ рдк्рд░рдеाрдУं рд╕े рдЬो рд╡िрдзिрдпाँ рдпा рдк्рд░рдеाрдпें рдЙрд╕рдХे рдоूрд▓ рд╕्рдеाрди рдХो рдЫोрдб़рддे рд╕рдордп рдЙрд╕ рд╕्рдеाрди рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеीं, рд╡िрдзिрдпाँ рддрдеा рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдирдпे рд╕्рдеाрди рдоें рднी рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोंрдЧे।

рдк्рд░рд╢्рди 5. “рд╣िрди्рджू рдЬрди्рдо рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै, рдмрдиाрдпा рдирд╣ीं рдЬाрддा।” рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░ें।

“A Hindu is born, not make.” Explain.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣िрди्рджू рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдЬрди्рдо рд╣िрди्рджू рдоाँ-рдмाрдк рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рд╣िрди्рджू рдЬрди्рдо рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рднी рд╣िрди्рджू рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдоूрд▓ рдзрд░्рдо рдЫोрдб़рдХрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдпा рдЬो рдкрд╣рд▓े рд╣िрди्рджू рдеे рдкрд░рди्рддु рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдзрд░्рдо рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ो рдЧрдпे рдеे рдкрд░рди्рддु рдЕрдм рдкुрдиः рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдЕंрдЧीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рдкेрд░ूрдорд▓ рдФрд░ рд╢्рд░ीрдорддी рдЕрд╢्рдпрдо्рдоा рдЖрджि рдХे рдмाрдж рдоें рдзрд░्рдоाрди्рддрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиे рд╣िрди्рджू рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।

      рдЕрддः рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХि рд╣िрди्рджू рдЬрди्рдо рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै, рдмрдиाрдпा рдирд╣ीं рдЬाрддा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдк्рд░рддीрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХ्рдпोंрдХि рд╣िрди्рджू рдЬрди्рдо рд╕े рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдзрд░्рдоाрди्рддрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпा рднी рдЬाрддा рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рдЕрдм्рд░ाрд╣िрдо рдмрдиाрдо рдЕрдм्рд░ाрд╣िрдо, рдПрдореж рдЖрдИреж рдПреж 199-243 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдХि

“рд╣िрди्рджू” рд╢рдм्рдж рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдкैрджा рд╣ुрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 6. рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा рд╣ैं?

What are sources of Hindu Laws?

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рд╕्рдд्рд░ोрдд (Sources of Hindu Law)-рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рд╕्рд░ोрддों рдХो рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдоुрдЦ्рдпрддः рджो рд╢ोрд╖ंрдХों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै

(1) рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕्рдд्рд░ोрдд- рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╢्рд░ुрддि, рд╕्рдоृрддि, рднाрд╖्рдп рдПрд╡ं рдиिрдмрди्рдз рддрдеा рдк्рд░рдеाрдпें рдЖрддी рд╣ै рдФрд░

(2) рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕्рдд्рд░ोрдд– рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рди्рдпाрдп, рд╕ाрдо्рдп, рд╕рдж्рд╡िрд╡ेрдХ, рд╡िрдзाрдпрди рддрдеा рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдЖрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 7. рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ рдкрд░ рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें।

Write a note on Dharmasutra.

рдЙрдд्рддрд░ – рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ (Dharmasutra)– рдЬो рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдЧрдж्рдп рдоें рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬाрддी рд╣ै рддрдеा рд╡े рд╢्рд▓ोрдХों рд╡ाрд▓ी рд░рдЪрдиा рдХे рдкूрд░्рд╡ рдХी рд╣ैं।

рдЗрди рд╕ूрдд्рд░ों рддрдеा рдЧाрдеाрдУं рдХा рдХाрд▓ рдЕрдиुрдоाрдирддः 800 рд╡рд░्рд╖ рд╕े 200 рд╡рд░्рд╖ рдИрд╕ा рдкूрд░्рд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рд╕ूрдд्рд░ों рдоें рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рдоाрдирд╡ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрди рд╕ूрдд्рд░ों рдХी рд░рдЪрдиा рджेрд╢ рдХे рднिрди्рди-рднिрди्рди рднाрдЧों рдоें рддрдеा рднिрди्рди-рднिрди्рди рдХाрд▓ рдоें рд╣ुрдИ। рдпे рд╕ूрдд्рд░ рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдеे- рдЧृрд╣्рдп, рд╕ूрдд्рд░, рд╢्рд░ौрдд рд╕ूрдд्рд░ рддрдеा рдзрд░्рдо рд╕ूрдд्рд░ рддрдеा рдЗрди рддीрдиों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЙрдирдХे рдХрд▓्рдкрд╕ूрдд्рд░ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрдзि рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдзрд░्рдо рд╕ूрдд्рд░ рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдЖрдкрд╕ рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╡िрдзि рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧाрдеाрдУं рддрдеा рд╕ूрдд्рд░ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХी рдЧрдИ рддрдеा рдк्рд░рдеाрдУं рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕्рдеाрди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЧौрддрдо, рдмौрдзाрдпрди, рд╡рд╢िрд╖्рда рддрдеा рд╡िрд╖्рдгु рдХे рдзрд░्рдо рд╕ूрдд्рд░ рджाрдп, рд╡िрднाрдЬрди, рд╕्рдд्рд░ीрдзрди, рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг, рд╡िрд╡ाрд╣, рдкुрдд्рд░рдд्рд╡, рдЛрдг, рд╡्рдпाрдЬ, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡िрдзि, рдЖрдкрд░ाрдзि рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╢ंрдЦ рд▓िрдЦिрдд рдЕрдкрдиा рдПрд╡ं рд╣िрд░рдг्рдпाрдХ्рд╖िрди рддрдеा рдХрд╢्рдпрдк рдХे рд╕ूрдд्рд░ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╡िрдзि рдХी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 8. рдк्рд░рдзाрдПँ (рд░ूрдв़िрдпाँ) рдХ्рдпा рд╣ैं?

What are Customs?

рдЙрдд्рддрд░- рдк्рд░рдеाрдПँ рдХ्рдпा рд╣ैं? (What are Customs)– рдк्рд░рдеाрдпें рд╡े рдиिрдпрдо рд╣ैं рдЬो рдХिрд╕ी рдкрд░िрд╡ाрд░, рд╡рд░्рдЧ рдЕрдерд╡ा рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЪрд▓े рдЖрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдзि рд╕े рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ैं। рдк्рд░िрд╡ी рдХौंрд╕िрд▓ рдХी рдЬुрдбीрд╢िрдпрд▓ рдХрдоेрдЯी рдиे рдк्рд░рдеाрдУं рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдеा рдХि “рдк्рд░рдеाрдпें рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди-рд╡िрд╢ेрд╖, рдЬाрддि рдЕрдерд╡ा рдкрд░िрд╡ाрд░-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рдЪिрд░рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдзि рдХे рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдиिрдпрдо рд╣ैं। рдпे рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ो, рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ों рддрдеा рд╡िрд╡ेрдХрдкूрд░्рдг рд╣ों, рдФрд░ рдпрджि рд╡िрдзि рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдоों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ो рддो рдЙрдирдХा рдЖрд╢рдп рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдиिрдХाрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП।” рдпрдж्рдпрдкि рдк्рд░рдеाрдпें рддрдеा рд░ूрдв़िрдпाँ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдЙрдирдоें рднेрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдеाрдпें рдЙрди рдиिрдпрдоों рдХा рд╕рдо्рдмोрдзрди рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓рдХ्рд╖рдг рдк्рд░ाрдЪीрдирддा рд╣ै рддрдеा рд░ूреЭिрдпाँ рдЙрдирдХो рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрдо рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ोрддी рд╣ैं рддрдеा рдХुрдЫ рд╣ी рдХाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдмрдиी рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдк्рд░рдеाрдУं рдХो рддीрди рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-(рдЕ) рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░рдзाрдпें (рджेрд╢ाрдЪाрд░); (рдм) рд╡рд░्рдЧीрдп рдк्рд░рдеाрдпें (рд▓ोрдХाрдЪाрд░) рдПрд╡ं (рд╕) рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдк्рд░рдеाрдпें (рдХुрд▓ाрдЪाрд░)।

рдк्рд░рд╢्рди 9• рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Judicial Decision?

рдЙрдд्рддрд░- рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдп (Judicial Decision)—рд╡े рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдЬो рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдкрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдШोрд╖िрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं, рд╡िрдзि рдХे рд╕्рд░ोрдд рд╕рдордЭे рдЬाрддे рд╣ैं, рдЕрдм рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдкрд░ рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддें рд╡िрдзि рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рд╕ुрд▓рдн рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрди рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдпों рдиे рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рднाрд╖्рдпों рдХी рд╡िрдзि рдХा рдЕрдзिрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдк्рд░िрд╡ी рдХौंрд╕िрд▓ рддрдеा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдиिрд░्рдгрдп рднाрд░рдд рдХे рд╕рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдкрд░ рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдк्рд░рднाрд╡ рд░рдЦрддे рд╣ैं-рднрд▓े рд╣ो рдпрд╣ рдмाрдд рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдиिрд░्рдгрдп рджूрд╕рд░े рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ै।

      рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕्рд░ोрддों рдоें рдк्рд░िрд╡ो рдХौंрд╕िрд▓, рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп, рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рддрдеा рднाрд░рдд рдХे рдЪीрдл рдХोрд░्рдЯ рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдЖрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рд╡ाрдж-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдЙрд╕ рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдкрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рднी рдиिрд░्рдгрдпों рдХा рд╕िंрд╣ाрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдкрдиे рдордд рдХा рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдкूрд░्рд╡ рдиिрд░्рдгрдп рд╡िрдзि рдХा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╡рд░рди् рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд░ोрдд рднी рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдЙрд╕ рдкूрд░्рд╡-рдиिрд░्рдгрдп рд╕े рдмाрдз्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 10. рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा  рдХ्рдпा рд╣ै?

What is Mitakshara?

рдЙрдд्рддрд░- рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा (Mitakshara) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рди рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рднाрд╖्рдп рд╣ै рд╡рд░рди् рдпрд╣ рдкрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдиिрдмрди्рдз рд╣ै рдЬो 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕрди्рдд рдоें рдЕрдерд╡ा 12рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдзाрд░ा рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡िрдзिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдЬ्рдЮाрдиेрд╢्рд╡рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд рд╕्рдоृрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рднाрдЧ्рдп рд╣ै, рдЬो рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ाрдЦा рдмंрдЧाрд▓ рдФрд░ рдЕрд╕рдо рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрд░े рджेрд╢ рдХे рд╣िрди्рджुрдУं рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै। рдЖрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╢ाрдЦा рдмंрдЧाрд▓ рдоें рднी рдЙрди рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЬिрдирдХी рджाрдпрднाрдЧ рдоें рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдпрд╣ाँ рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдХो рд╣ी рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬीрдоूрддрд╡ाрд╣рди рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ 300 рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ै। рдЬीрдоूрддрд╡ाрд╣рди рдиे ‘рджाрдпрднाрдЧ’ рднाрд╖्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдоें рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХी рдиिрдХрдЯрд╕्рдерддा рдХे рдиिрдпрдо рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рдХी рдкрд░िрдоिрддрддा рд╕े рд╕ंрдЬ्рдЮाрди рдоें рдкाрд░рд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░рд▓ाрдн рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХा рдиिрдпрдо рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा।

      рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╡िрдзि рдХी рд╢ाрдЦा рдкाँрдЪ рдЙрдкрд╢ाрдЦाрдУं рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрди рдЙрдкрд╢ाрдЦाрдУं рдХा рдЬрди्рдо рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рддрдеा рджाрдп рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдорддрднेрдж рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ рдпे рдЙрдкрд╢ाрдЦाрдПँ рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдк्рд░рдоाрдг рдоाрдирддी рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдпे рдХрднी-рдХрднी рдХिрд╕ी рдоूрд▓ рдЧ्рд░рди्рде рдЕрдерд╡ा рднाрд╖्рдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рднी рдЕрдзिрдоाрди्рдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдпे рдкाँрдЪ рдЙрдкрд╢ाрдЦाрдПँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-

(1) рдмрдиाрд░рд╕ рд╢ाрдЦा; (2) рдоिрдеिрд▓ा рд╢ाрдЦा; (3) рдж्рд░рд╡िрдб़ рдЕрдерд╡ा рдордж्рд░ाрд╕ рд╢ाрдЦा; (4) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдерд╡ा рдмाрдмрдИ рд╢ाрдЦा: (5) рдкंрдЬाрдм рд╢ाрдЦा

рдк्рд░рд╢्рди 11. рджाрдпрднाрдЧ рдХ्рдпा рд╣ै ?

What is Dayabhaga?

рдЙрдд्рддрд░- рджाрдпрднाрдЧ (Dayabhaga) рдЬीрдоूрддрд╡ाрд╣рди рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд ‘рджाрдпрднाрдЧ’ рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрди्рдп рдФрд░ рдк्рд░ाрдзिрдХृрдд рдЧ्рд░рди्рде рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬीрдоूрддрд╡ाрд╣рди рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़े рд╡िрдзिрд╡ेрдд्рддा рд╣ुрдП। рдЗрдирдХे рд░рдЪрдиा рдХाрд▓ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдХाрдлी рдорддрднेрдж рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕рдо्рднрд╡рддः 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा। рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдзिрд╡ेрдд्рддा рдХाрдгे рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рджाрдпрднाрдЧ рдХा рд▓ेрдЦрди рдХाрд▓ 1090-1130 A.D. рд╣ै। рд╡िрднाрдЬрди, рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдкрд░ рдпрд╣ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдЧ्рд░рди्рде рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдЗрди рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкुрдд्рд░ рдЬрди्рдорддः рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬैрд╕ा рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╢ाрдЦा рдоें, рдмрд▓्рдХि рдкुрдд्рд░ рдХा рд╣िрдд рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдкिрддा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдпों рдХो рд╕рдкिрдг्рдб рдоाрдирддा рд╣ै рдЬो рдоृрддрдХ рдХो рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд▓ाрдн рджेрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ो рддрдеा рдРрд╕े рд╣ी рд╕рдкिрдг्рдбों рдХो рдоृрддрдХ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рджाрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै।

     рдпрд╣ рд╢ाрдЦा рд╕рдорд╕्рдд рдкрд╢्рдЪिрдоी рдмंрдЧाрд▓ рддрдеा рдЖрд╕ाрдо рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 12 рд╕्рдоृрддि । Smriti.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕्рдоृрддि (Smriti)- рд╕्рдоृрддि рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЬो рдХुрдЫ рд╕्рдоृрдд рдпा рдпाрдж рд╣ै। рд╕्рдоृрддिрдпों рдХा рдЖрдзाрд░ рдоुрдЦ्рдпрдд्рдпा рд╡ेрдж рд╣ैं। рд╕्рдоृрддिрдпों рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдпрд╣ рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдХि рд╕्рдоृрддिрдпाँ рд╢рдм्рджрд╢ः рджैрд╡ी рд╡ाрдгी рд╣ो рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдеाрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рд╕ुрдиे рдЧрдпे рджैрд╡ी рдиिрдпрдо рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╕्рдоृрддिрдпों рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рджैрд╡ी рди рд╣ोрдХрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╣ै। рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдордиुрд╕्рдоृрддि рд╕рдмрд╕े рдЕрдЧ्рд░рдгी рд╣ै। рдордиुрд╕्рдоृрддि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп, рдиाрд░рдж, рдкрд░ाрд╕рд░ рддрдеा рдмृрд╣рд╕्рдкрддि рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХा рд╕्рдеाрди рд╡िрдзि рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрди рд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै।

рд╕्рдоृрддिрдпाँ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ैं-

(1) рднाрд╖्рдп рд░ूрдк рдоें рдЬिрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдЧौрддрдо, рдмौрдзाрдпрди, рд╡рд╢िрд╖्рда рддрдеा рдкрд░ाрд╕рд░ рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। (рдЧрдж्рдп рд░ूрдк рдоें)

(2) рдЬो рд╕्рдоृрддिрдпाँ рд╢्рд▓ोрдХों рдоें рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдзрд░्рдорд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдордиु, рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп, рдиाрд░рдж, рд╡िрд╖्рдгु рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं। (рд╢्рд▓ोрдХों рдоें)

рдк्рд░рд╢्рди 13. рд╕ाрдо्рдпा, рди्рдпाрдп рдПрд╡ं рд╢ुрдж्рдз рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рднी рд╣िрди्рджू-рд╡िрдзि рдХे рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं। Equity, Justice and good conscience are also sources of Hindu Law.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ाрдо्рдпा, рди्рдпाрдп рддрдеा рд╕рдж्рд╡िрд╡ेрдХ (Equity, Justice and Good Conscience)- рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдо्рдпा рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╣िрди्рджू рдХाрд▓ рдоें рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рд╡िрдзिрдЬ्рдЮ рдкुрд░ाрдиे рдиिрдпрдоों рдПрд╡ं рд╡िрдзिрдпों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рдиे рдоें рддрдеा рдирд╡ीрди рдиिрдпрдоों рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕ाрдо्рдпा рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рдиिрдпрдоों рдоें рдПрдХ рдмिрди्рджु рдкрд░ рдорддрднेрдж рдХे рд╕рдордп рдЙрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╕ाрдо्рдпा рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा рддрдеा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा рдХि рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХ्рдпा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा рдЬैрд╕े рд╕्рдоृрддिрдпों рдХे рдордз्рдп рдорддрднेрдж рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди рддрд░्рдХ, рди्рдпाрдп рддрдеा рд╕ाрдо्рдпा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрддः рд╕ाрдо्рдпा, рди्рдпाрдп рддрдеा рд╕рдж्рд╡िрд╡ेрдХ рднी рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 14. рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рддрдеा рджाрдпрднाрдЧ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें। Distinguish between Mitakshara and Dayabhaga?

рдЙрдд्рддрд░- рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рддрдеा рджाрдпрднाрдЧ  рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕрди्рддрд░ рдиिрдо्рди рд╣ैं- 

рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा (Mitakshara)

(1) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╢ाрдЦा рд╡िрдЬ्рдЮाрдиेрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

(2) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ै।

(3) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдоें рд╕рд╣рджाрдпिрдХ (Copar cener) рдХो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЬрди्рдо рд╕े рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЕрддः рдкिрддा рддрдеा рдкुрдд्рд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╕рд╣-рд╕्рд╡ाрдоी

(Co-owner) рд╣ोрддे рд╣ैं। (4) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╢ाрдЦा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкिрддा рдХो рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг (Transfer alienation) рдХा рд╕ीрдоिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

(5) рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╢ाрдЦा рдоें рдкुрдд्рд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдкिрддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦрддा рд╣ै।

рджाрдпрднाрдЧ (Dayabhag)

(1) рджाрдпрднाрдЧ рдЬीрдоूрддрд╡ाрд╣рди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

(2) рджाрдпрднाрдЧ рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдмंрдЧाрд▓ рддрдеा рдЖрд╕ाрдо рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣ै।

(3) рджाрдпрднाрдЧ рд╢ाрдЦा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрди्рддिрдо рд╕्рд╡ाрдоी рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрддः рдкिрддा рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдкुрдд्рд░ рдХो рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдХोрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै।

(4) рджाрдпрднाрдЧ рд╢ाрдЦा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкिрддा рдХी рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдХा рдкूрд░्рдг рдЕрдк्рд░рддिрдмрди्рдзिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

(5) рджाрдпрднाрдЧ рд╢ाрдЦा рдоें рдкिрддा рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдкुрдд्рд░ рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

рдк्рд░рд╢्рди 15. рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджीрдЬिрдП।

Define Marriage.

рдЙрдд्рддрд░ (рдХ) – рд╡िрд╡ाрд╣ (Marriage)-“рд╡рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрди्рдпा рдХो рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ै।” рд╡рд╕्рддुрддः рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдХрди्рдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХрди्рдпा рдХा рдкिрддा рддрдеा рд╡рд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХो рджाрди рдоें рдХрди्рдпा рджी рдЬाрддी рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдХрди्рдпा рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрд╕рдХे рдкिрддा рдЕрдерд╡ा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдХрди्рдпा рдХोрдИ рд╡рд╕्рддु рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдирд╣ीं рд╕рдордЭी рдЬाрддी рдЬिрд╕े рдкिрддा рдХिрд╕ी рдХो рднी рджे рджे рдХрди्рдпा рдХा рджाрди рдПрдХ рд╕ुрдпोрдЧ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдордиु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдХрди्рдпा рднрд▓े рд╣ो рдпौрд╡рдиाрд╡рд╕्рдеा рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ी рд╣ो, рднрд▓े рдЙрд╕े рдЬीрд╡рди рдкрд░्рдпрди्рдд рдкिрддा рдХे рдШрд░ рд░рд╣рдиा рдкрдб़े, рдХिрди्рддु рдкिрддा рдЙрд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдХिрд╕ी рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рди рджे рдЬो рдиिрд░्рдЧुрдгी рдЕрдерд╡ा рдЧुрдгрд╡िрд╣ीрди рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 16. рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╢рд░्рддें।

Essentials of a Hindu Marriage.

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╢рд░्рддें– рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдоें рдПрдХ рд╡ैрдз рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рд╢рд░्рддों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХा рдиिрдо्рди рд╢ीрд░्рд╖рдХों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-

(1) рдПрдХ рдкрдд्рдиी рд╡िрд╡ाрд╣– рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 5 (1) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╢ा рдХो рдЬीрд╡िрдд рдкрдд्рдиी рдпा рдкрддि рдкрд╣рд▓े рд╕े рди рд╣ो। рдПрдХ рдЬीрд╡िрдд рдкрдд्рдиी рдХे рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рдХिрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢ूрди्рдп рддрдеा рдЕрдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा।

(2) рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рд╕рд╣рдорддि- рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 5(ii) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡ैрдз рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдж्рд╡िрддीрдп рд╢рд░्рдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╕рди् 1976 рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕рдо्рдорддि рдХो рдпрд╣ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рд╕рд╣рдорддिрдХो рдк्рд░рдзाрдирддा рджी рдЧрдИ।

(3) рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЖрдпु (Age of marriage)- рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХो рдзाрд░ा 5 (iii) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡ैрднрд╡рд╡ाрд╣рдХो рддीрд╕рд░ी рд╢рд░्рдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рд╡ैрдз рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рд╡рд░ рдХी рдЙрдо्рд░ рдХрдо рд╕े рдХрдо 21 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рд╡рдзू рдХी рдЙрдо्рд░ рдХрдо рд╕े рдХрдо 18 рд╡рд░्рд╖ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдкрд░рди्рддु рдпрджि 15 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХो рдмрдзू рдХा рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдпрд╣ рд╡िрд╡ाрд╣ рди рддो рд╢ूрди्рдп рд╣ै рди рд╣ी рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп (Voidable) рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рд╡िрд╡ाрд╣ 15 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХी рд▓рдб़рдХी рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХो рджрдг्рдбिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै।

(4) рдк्рд░рддिрдмрди्рдзिрдд рдбिрдЧ्рд░ी рдХे рдКрдкрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП-рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 5 (4) рдЪौрдзी рдпा рдкाँрдЪрд╡ी рд╢рд░्рдд рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬो рдиिрдо्рди рд╣ै-

(1) рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рд╡рд░ рдпा рд╡рдзू рдк्рд░рддिрдмрди्рдзिрдд рдиाрддेрджाрд░ों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдкрд░рди्рддु рдпрджि рдЙрдирдоें рдк्рд░рддिрдмрди्рдзिрдд рдиाрддेрджाрд░ी рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рдеा рдпा рд░ीрддि рд╣ै рддो рдпрд╣ рд╢рд░्рдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी рдзाрд░ा 5 (4) (2) рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рд╡рд░ рддрдеा рд╡рдзू рд╕рдкिрдг्рдб рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП рдкрд░рди्рддु рдпрджि рдЙрдирдХे рдордз्рдп рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░рдеा рдпा рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдкिрдг्рдб рдиाрддेрджाрд░िрдпों рдоें рднी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЕрдиुрдорддि рд╣ै рддो рдпрд╣ рд╢рд░्рдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। (рдзाрд░ा 5 (5) )

рдк्рд░рд╢्рди 17. “рд╕рдк्рддрдкрджी рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдПрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмिрдиा рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ोрддा।” рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдпे।

Saptapadi is an essential ceremony of Hindu Marriage and without it marriage is not complete.” Elucidate.

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 7 рдоें рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЙрд╕рдоें рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдк्рд░рдеाрдЧрдд рдЖрдЪाрд░ों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा। рдЬрд╣ाँ рдРрд╕े рдЖрдЪाрд░ рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рдк्рддрдкрджी рдЖрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдЧ्рдиि рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╡рд░ рдФрд░ рд╡рдзू рдж्рд╡ाрд░ा рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ाрдд рдлेрд░े рдШूрдордиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рд╡िрд╡ाрд╣ рдкुрд░ा рдФрд░ рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рддрдм рд╣ोрдЧा рдЬрдмрдХि рд╕ाрддрд╡ाँ рдлेрд░ा рдкूрд░ा рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ “рдЕрдЧ्рдиि” рд╢рдм्рдж рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрдЧ्рдиि рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдирд╣ीं рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдк्рд░рдЬ्рдЬрд╡рд▓िрдд рдХी рдЧрдИ рдЕрдЧ्рдиि рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрд░्рде рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рдЕрд░्рде рдоें рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдоंрдд्рд░ों рд╕े рджेрд╡рддाрдУं рдХो рдЖрд╣рдд рдХрд░рдХे рдк्рд░рдЬ्рдЬрд╡рд▓िрдд рдХी рдЧрдИ рдЕрдЧ्рдиि рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдЧ्рдиि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╡рд░ рддрдеा рдХрди्рдпा рдХो рд╕ाрдд рдмाрд░ рдШूрдордиा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдкूрд░्рдгрддा рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

      рдпрджि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рджोрдиों рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдоें рд╕े рдХोрдИ рднी рд╕рдк्рддрдкрджी рдХो рдирд╣ीं рдоाрдирддा рддो рдЙрд╕ рджрд╢ा рдоें рдЬो рднी рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рдЙрдирдХो рдЬाрддि рдоें рдЙрдирдХी рдк्рд░рдеाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЙрдирдХा рдкूрд░ा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдФрд░ рдпрджि рд╡े рдкूрд░े рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं рддो рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдордз्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдиुрд╖्рдардпों рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдкрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рдордд рдЕрдм рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рднाрдКрд░ाрд╡ рд╢ंрдХрд░ рд▓ोрдЦрдбे рдмрдиाрдо рд╕्рдЯेрдЯ рдСрдл рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1965) рдПрд╕реж рд╕ीреж 1564 рд╡ाрд▓े рдмाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдиिрд░ूрдкिрдд рдХिрдпा рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХो рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХो рд╡िрдзिрд╡рдд् рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬाрдп рдЬो рдЙрдЪिрдд рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиों рдПрд╡ं рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рддрд░ीрдХों рдоें рдпुрдХ्рдд рд╣ो। рдХिрд╕ी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиों рдХो рд╡िрдзिрд╡рдд् рдХिрдпा рдЬाрдп рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдзाрдЧрдд рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдп рд╕рдк्рддрдкрджी рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд╡िрдд्рд░ рд╡िрд╡ाрд╣ाрдЧ्рдиि рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╕ाрдд рдмाрд░ рдлेрд░ा рдХिрдпे рдЬाрдиे рдкрд░ рд╣ी рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╢्рд░ीрдорддी рдоाрдЧ्рд░ेрдЯ рдкрд▓्рд▓ी рдмрдиाрдо рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2010) рдЙрдб़ीрд╕ा 45 рдкрд▓्рд▓ी рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдордд рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдХि рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд░ीрддि рд░िрдпाрдЬों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХा рднी рдкूрд░ा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоाрдорд▓े рдоें рд╡ाрджी рдЬो рдИрд╕ाрдИ рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдорд╣िрд▓ा рдеी, рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рд╡िрд╡ाрд╣ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдХिрдпा рдЬो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╣िрди्рджू рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХे рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд░рд╣ी। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдмाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡ैрдз рдирд╣ीं рдеा рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдкुрд░ुрд╖ рдХो рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХा рдХोрдИ рд╣िрд╕्рд╕ा рдк्рд░ाрдк्рдд рди рдХрд░ рд╕рдХेрдЧी।

рдЪрди्рдж्рд░ाрднрдЧा рдмाрдИ рдЧрдирдкрддि рдХрд░рд╡ाрд░ рдмрдиाрдо рд╕рдо्рднा рдЬी рдирд░рд╣рд░ि рдХрд░рд╡ाрд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2007) рдмрдо्рдмрдИ 201 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдмрдо्рдмрдИ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдордд рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдХि рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдХिрд╕ी рдиिрдо्рди рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рдк्рд░рдеा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЕрдерд╡ा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рднी рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 18 рд╕рдкिрдг्рдб् рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by “Sapindas”?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕рдкिрдг्рдб (Sapindas)-рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 3 рдоें рд╕рдкिрдг्рдб рдХो рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी рдЧрдИ рд╣ै-

(1) рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдкिрдг्рдб ‘рдиिрд░्рджेрд╢ рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоाрддा рд╕े рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рддीрд╕рд░ी рдкीрдв़ी рддрдХ (рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рддीрд╕рд░ी рдкीрдв़ी рднी рд╣ै) рдкिрддा рд╕े рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдкाँрдЪрд╡ी рдкीрдв़ी рддрдХ (рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкाँрдЪрд╡ीं рдкीрдв़ी рднी рд╣ै) рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдКрдкрд░ рдЧिрдиी рдЬाрдпेрдЧी рдЬिрд╕े рдХि рдкрд╣рд▓ी рдкीрдв़ो рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

(2) рдпрджि рджो рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕े рд╕рдкिрдг्рдб рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рднीрддрд░ рджूрд╕рд░े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдЕрдЧ्рд░рдкुрд░ुрд╖ рд╣ै рдпा рдпрджि рдЙрдирдХा рдРрд╕ा рд╣ी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдЕрдЧ्рд░рдкुрд░ूрд╖ рд╣ै рдЬो рдХि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдкिрдг्рдб рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рднीрддрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдкिрдг्рдб рд╕рдо्рдмрди्рдз рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХो рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рддा рд╣ै

(1) рд╕рд╣ोрджрд░, рд╕ौрддेрд▓ा рддрдеा рд╕рдЧा рд╕рдо्рдмрди्рдзी।

(2) рд╡ैрдз рддрдеा рдЕрд╡ैрдз рд░рдХ्рдд рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд।

(3) рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдЕрдерд╡ा рд░рдХ्рдд рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 19: рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें। Discuss on Restitution of Conjugal Rights. рдЙрдд्рддрд░- рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा (Restitution of Conjugal  Rights)- рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 9 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी Rights) рдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрдд्рд░ рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ुрдЦ рдПрд╡ं рд╕ुрд╡िрдзा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рддрдеा рд╕рд╣рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै। рдпे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдХाрд░рдг рдХे рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддे рдзाрд░ा 9 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै, “рдЕрд╣ाँ рдкрд░ рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рдиे рдмिрдиा рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдХाрд░рдг рдХे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा рд╣ो рддो рдРрд╕ा рдкрд░िрдд्рдпрдХ्рдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬिрд▓ा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдпाрдЪिрдХा рдж्рд╡ाрд░ा рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрджि рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдпाрдЪिрдХा рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдк्рд░ाрд░्рдердиा рддрдеा рддрде्рдпों рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдРрд╕ा рдЕрди्рдп рдХोрдИ рд╡ैрдз рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрдд्рд░ рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे рддो рдРрд╕ा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдпाрдЪिрдХा рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрдо्рдкрдд्рдп-рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рджे рд╕рдХрддा рд╣ै।”

рдк्рд░рд╢्рди 20. рд╕िрд╡िрд▓ рдоृрдд्рдпु | Civil death.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕िрд╡िрд▓ рдоृрдд्рдпु (Civil death)-рдХोрдИ рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬिрд╕рдиे рдкूрд░्рдгрддрдпा рдЕрди्рддिрдо рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╕ाрд░ рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдпрддी рдЕрдерд╡ा рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ोрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддा। рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рдЕрдерд╡ा рдпрддी рдХрд╣ рджेрдиे рдоाрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рдпा рдпрддी рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдд्рдпाрдЧ рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдоें рдкूрд░्рдгрддрдпा рдЕрди्рддिрдо рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕ंрди्рдпाрд╕ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ рдпा рд╕िрд╡िрд▓ рдоृрдд्рдпु рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

       “рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рдЕрдерд╡ा рдпрддी рд╣ोрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдЕрдкрдиा рдоृрдд्рдпु рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рддрдеा рд╢्рд░ाрдж्рдз рд╡िрдзिрд╡рдд् рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдЕрдкрдиी рд╕рднी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ों рддрдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╣ोрдо рдЖрджि рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдХे рдЬрд▓ рдоें рдЦрдб़ा рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХा рдорди्рдд्рд░ рддीрди рдмाрд░ рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕рдиे рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдд рд╡рд╕्рддुрдПँ рдкुрдд्рд░ рддрдеा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЖрджि рдХो рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा।”  [рд╢ीрд▓ा рдмрдиाрдо рдЬीрд╡рди рд▓ाрд▓, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1988) рдПрдХ рдкीреж 275]

рдк्рд░рд╢्рди 21. рдж्рд╡िрд╡िрд╡ाрд╣  Bigamy.

рдЙрдд्рддрд░-рдж्рд╡िрд╡िрд╡ाрд╣ (Bigamy)–рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдкुрдиः рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиा рдж्рд╡िрд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рднाрд░рддीрдп рджрдг्рдб рд╕ंрд╣िрддा рдХी рдзाрд░ा 494 рдоें рджрдг्рдбрдиीрдп рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдзाрд░ा рдж्рд╡िрд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдк्рд░рддिрдмंрдзिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 13 (2) (i) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкрдд्рдиी рдХो рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдпाрдЪिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджрдд्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдирдорди्рдиा рдмрдиाрдо рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1963) рдПреж рдкीреж 82 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдкрдд्рдиी рдХी рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдпाрдЪिрдХा рдЦाрд░िрдЬ рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рднрд▓े рд╣ी рдкрдд्рдиी рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдпाрдЪिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдкрддि рдиे рджूрд╕рд░ी рдкрдд्рдиी рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 22. рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХ्рдпा рд╣ै?

What is Judicial Separation?

рдЙрдд्рддрд░- рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг (JudicialSeparation) – рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 10 рдоें рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХा рдЕрдиुрддोрд╖ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдпाрдЪी рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै (1) рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмाрдж рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╕े рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рдо्рднोрдЧ; (2) рдХ्рд░ूрд░рддा; (3) рдЕрднिрдд्рдпाрдЧ; (4) рдХोреЭ [ рд╕्рд╡ीрдп рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2019 рдж्рд╡ाрд░ा рдХोрдв़ рдпा рдХुрд╖्рда рд╢рдм्рдж рдХा рд▓ोрдк рдХिрдпा рдЧрдпा] (5) рд░рддिрдЬрди्рдп рд░ोрдЧ; (6) рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХृрддрддा; (7) рдзрд░्рдо-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди (8) рд╕ंрд╕ाрд░- рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ (9) рдк्рд░рдХрд▓्рдкिрдд рдЖрдпु ।                  рд╕्рдорд░рдгीрдп рд░рд╣े рдХि рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХी рдпाрдЪिрдХा рджाрдпрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкрдд्рдиी рдХो рдиिрдо्рди рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрдзाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं –

(рдХ) рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд╣ुрд╡िрд╡ाрд╣

(рдЦ) рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рдЧुрджा рдоैрдеुрди рдЕрдерд╡ा рдкрд╢ुрдЧрдорди

(рдЧ) рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдбिрдХ्рд░ी рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЕрдзिрдХ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рд╕े рд╕рд╣рд╡ाрд╕ рди рд╣ुрдЖ рд╣ो।

(рдШ) рдпौрд╡рдиाрдЧрдорди рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк।

рдк्рд░рд╢्рди 23 рддрд▓ाрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдмрддрд▓ाрдЗрдпे।

Discuss the basis of Divorce.

рдЙрдд्рддрд░- рддрд▓ाрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ (Basis of Divorce)– рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рддрд▓ाрдХ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рдЧрдпे-

        (1) рдЬाрд░рддा; (2) рдХ्рд░ूрд░рддा; (3) рдЕрднिрдд्рдпाрдЧ; (4) рдзрд░्рдо рдкрд░िрд╡рд░्рддрди (5) рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдХृрддрддा; (6) рдХोрдв़ [рд╕्рд╡ीрдп рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2019 рдж्рд╡ाрд░ा рддрд▓ाрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдоें рдХुрд╖्рда рд░ोрдЧ рдХो рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдлрд░рд╡рд░ी 22 рд╡рд░्рд╖ 2019 рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ै ]; (7) рд░рддिрдЬрди्рдп рд░ोрдЧ; (8) рд╕ंрд╕ाрд░- рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ; (9) рдк्рд░рдХрд▓्рдкिрдд рдоृрдд्рдпुः (10) рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдкुрдирд░्рд╕्рдеाрдкрди рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдХा рдкाрд▓рди рди рдХрд░рдиा।

      рд╕्рдорд░рдгीрдп рд░рд╣े рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдкाрд╕ рддрд▓ाрдХ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрдд्рдиी рдХो рдЪाрд░ рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं –

(рдХ) рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд╣ुрд╡िрд╡ाрд╣

(рдЦ) рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рдЧुрджा рдоैрдеुрди рдЕрдерд╡ा рдкрд╢ुрдЧрдорди

(рдЧ) рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдбिрдХ्рд░ी рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рд╕рдо्рднोрдЧ рди рд╣ुрдЖ рд╣ो।

(рдШ) рдпौрд╡рдиाрдЧрдорди рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк।

рдк्рд░рд╢्рди 24. рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें।

Discuss on Void Marriage.

рдЙрдд्рддрд░- рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ (Void Marriage)- рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣  рдЕрдзिрдиिрдпрдо  рдХी рдзाрд░ा 11 рдоें  рдпрд╣ рд╡िрд╣िрдд рд╣ै рдХि рдпрджि рдзाрд░ा 5 рдХे рдЙрдкрдЦрдг्рдб 1, 4 рдФрд░ 5 рдХी рд╢рд░्рддों рдХे рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ो рдЬो рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рд╕рдордЭा рдЬाрдпेрдЧा рдФрд░ рдХिрд╕ी рдкрдХ्рд╖ рдХे рдпाрдЪिрдХा рджेрдиे рд╕े рд╣ोрдХрд░рджрдпा рдЬाрдпेрдЧा। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрдзीрди рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдХोрдИ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдПрд╡ं рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рдХि рдкीреЬिрдд рдХाрд╣ी рдмрдж рджाрдпрд░ рдХрд░े рдпрд╣ рдзाрд░ा рдмाрдж рджाрдпрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХो рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрдо्рди рд╡िрд╡ाрд╣ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рд╕рдордЭे рдЬाрдпें-

(1) рдпрджि рдХिрд╕ी рднी рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рджूрд╕рд░ा рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдЬीрд╡िрдд рд╣ै।

(2) рдЬрдо рд╡िрд╡ाрд╣ рдк्рд░рддिрд╖िрдж्рдз рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рднीрддрд░ (рдХिрд╕ी рдк्рд░рдеा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।

(3) рдЬрдм рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдкिрдг्рдб рдХे рд╕ाрде рдХिрд╕ी рдк्рд░рдеा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें) рд╣ोрддा рд╣ै।

      рдпрд╣ рдзाрд░ा рддрднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рд╡िрд╡ाрд╣ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 25 рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें।

Write note on Voidable Marriage.

рдЙрдд्рддрд░- рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ (Voidable Marriage)- рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдХोрдИ рднी рд╡िрд╡ाрд╣ рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпा рдмाрдж рдоें рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ो, рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╕рдордЭा рдЬाрдпेрдЧा –

(1) рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпрд╣ рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рднी рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рдиे рдХे рд╕рдордп рддрдХ рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдирдкुंрд╕рдХ рдеा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднी рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдирдкुंрд╕рдХрддा рдХो рдПрдХ рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा, рдХिрди्рддु рдЙрд╕े рдФрд░ рднी рд╕рд░рд▓ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдмाрдж рдпрджि рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрджाрддा рдХी рдирдкुंрд╕рдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдкूрд░्рдгрддा рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рддो рдпाрдЪी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

(2) рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдХा рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рд╣ोрдиा।

(3) рдпрд╣ाँ рдпाрдЪी рдЕрдерд╡ा рдХрди्рдпा рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╕рд╣рдорддि рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЬैрд╕ा рдХि рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрд╡рд░ोрдз (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1978 рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा, рдмрд▓ рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдерд╡ा рдХрдкрдЯ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЧрдИ рдеी, рд╡рд╣ाँ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рд╡ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

(4) рдпрд╣ рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдпाрдЪी рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рдо्рднोрдЧ рд╕े рдЧрд░्рднिрдгी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 26 рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you mean by ‘Desertion’?

рдЙрдд्рддрд░- рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди (Desertion)- рдЕрднिрд▓्рдпрдЬрди рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХी рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ै। рдпрджि рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рдиिрднाрдиे рдоें рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдЕрднिрд╡्рдпрдЬрди рдХрд╣ा рдЬाрдпेрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрдм рдкрддि-рдкрдд्рдиी рдПрдХ рд╣ी рдШрд░ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ों рддрдеा рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं рддो рдХрд╣ा рдЬाрдпेрдЧा рдХि рдПрдХ рдиे рджूрд╕рд░े рдХा рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рддрдеा рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХे рдкाрд▓рди рдХा рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ рд╣ी рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди рд╣ै। рдПрдХ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджूрд╕рд░े рдХी рдЬाрди-рдмूрдЭрдХрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рднी рдЕрднिрд╡्рдпрдЬрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди рдПрдХрдкрдХ्рд╖ीрдп рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1978 рд╕े рдЕрднिрдд्рдпрдЬрди рдХो рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдЕрднिрд╡्рдпрдЬрди рдиिрд░рди्рддрд░ 2 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 27. ‘рдХ्рд░ूрд░рддा’ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you mean by ‘Cruelty’?

рдЙрдд्рддрд░- рдХ्рд░ूрд░рддा (Cruelty)- рдХ्рд░ूрд░рддा рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рднाрд░рддीрдп рд╡िрдзाрдпिрдХा рдиे рдХिрд╕ी рднी рд╡िрд╡ाрд╣ рдпा рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рд╡िрд╖рдпрдХ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै рддрдеा рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдХ्рд░ूрд░рддा рдХे рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХो рдкрд░िрднाрд╖ा рдХी рдкрд░िрдзि рдоें рдмाँрдзрдиा рдЗрд╕рд▓िрдП рдЦрддрд░рдиाрдХ рддрдеा рдЕрд╡ांрдЫрдиीрдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХ्рд░ूрд░рддा рдХा рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпрди рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдоाрдорд▓े рдХे рддрде्рдпों рддрдеा рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдЫोрдб़ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрдж्рдпрдкि рдХ्рд░ूрд░рддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрдиा рдХрдаिрди рд╣ै рдлिрд░ рднी рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХ्рд░ूрд░рддा рдПрдХ рдРрд╕ा рдЖрдЪрд░рдг рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХिрд╕ी рдХे рдЬीрд╡рди, рдЕंрдЧ рдпा рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХो рдЦрддрд░ा рд╣ो рдпा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЦрддрд░े рдЖрд╢ंрдХा рд╣ो। рдХ्рд░ूрд░рддा рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рддрдеा рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рджोрдиों рдЙрдкрдЪाрд░ों рдХा рдПрдХ рдЖрдзाрд░ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 28. “рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рд╣рдорддि рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж” рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें। Write short note on the Divorce by Mutual Consent.

рдЙрдд्рддрд░ – рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рд╣рдорддि рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж (Divorce by Mutual Consent) – рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХी рдзाрд░ा 13-рдм рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдЕрдерд╡ा рддрд▓ाрдХ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдФрд░ рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рджोрдиों рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬिрд▓ा рдЕрджाрд▓рдд рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░, рдпाрдЪिрдХा рджाрдпрд░ рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рджोрдиों рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд░рд╣ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡े рдПрдХ рд╕ाрде рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХे рддрдеा рдЖрдкрд╕ рдоें рдпрд╣ рддрдп рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдШрдЯिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдп, рд╡िрд╡ाрд╣ рдЪाрд╣े рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЕрдерд╡ा рдмाрдж рдоें рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд░рд╣ा рд╣ो।

      рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдпाрдЪिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХे рдЫ: рдорд╣ीрдиे рдмाрдж рддрдеा 18 рдоाрд╣ рдкूрд░्рд╡ рджोрдиों рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпे рдЧрдпे рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдкрд░ рдпрджि рдпाрдЪिрдХा рд╡ाрдкрд╕ рдирд╣ीं рд▓ी рдЧрдИ рд╣ै рддो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рд╕ुрдирд╡ाрдИ рдХрд░рдиे рддрдеा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЬाँрдЪ рдХрд░рдХे, рдЬैрд╕ा рд╡рд╣ рдЙрдЪिрдд рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рдпрджि рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд╡िрдШрдЯрди рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдХी рддिрдеि рд╕े рд╡िрдШрдЯिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 29. рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Maintenance?

рдЙрдд्рддрд░- рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг (Maintenance)- рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдоुрдЦिрдпा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рднी рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХी рдкूрд░्рддि рддрдеा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдЦрд░्рдЪों рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЕрдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рджाрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддे।

    рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдпें, рдЬैрд╕े-рдЦाрдиा, рдХрдкрдб़ा рддрдеा рдиिрд╡ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╢्рд░рдп рдЖрджि рдЖрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдЬो рд╡िрдзिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।

      рдзрд░्рдорд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ैं,  рджो рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं-рдк्рд░рдердо, рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧ рдЬिрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рднрд░рдг рдкोрд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрдп рдФрд░ рдж्рд╡िрддीрдп, рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧ рдЬिрдирдХे рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХा рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै। рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдоें рдоाрддा-рдкिрддा, рдЧुрд░ू, рдкрдд्рдиी, рд╕рди्рддाрди, рдЕрдн्рдпाрдЧрдд, рдЕрддिрдеि рддрдеा рдЕрдЧ्рдиि рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा, рд╕ाрдз्рд╡ी рд╕्рдд्рд░ी рдПрд╡ं рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╢िрд╢ु рдЖрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдордиु рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рд╕ैрдХрдб़ों рдЕрдкрдХृрдд्рдп рдХрд░рдХे рднी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।

       рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдХा рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдХुрдЫ рджрд╢ाрдУं рдоें рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоाрдд्рд░ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╣ोрдиा рдпा рди рд╣ोрдиा рдХोрдИ рдЕрд░्рде рдирд╣ीं рд░рдЦрддा рдЕрди्рдп рджूрд╕рд░ी рджрд╢ाрдУं рдоें рдпрд╣ рджाрдпिрдд्рд╡ рдЕрдерд╡ा рдкूрд░्рдг рджाрдпिрдд्рд╡ рдпा рд╕рдо्рдмрди्рдзрдЬाрдд рджाрдпिрдд्рд╡ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╕ीрдоिрдд рджाрдпिрдд्рд╡ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 30. рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдПрд╡ं рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдоें рдЕрди्рддрд░ Difference between divorce and judicial separation.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдПрд╡ं рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдоें рдЕрди्рддрд░ –

рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░

(1) рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЕрдк्рд░рднाрд╡िрдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдкрддि-рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдердЧिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं, рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे।

(2) рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХे рдмाрдж рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХो рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЕрдЧрд░ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдзाрд░ा 17 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рднाрд░рддीрдп рджрдг्рдб рд╕ंрд╣िрддा рдХी рдзाрд░ा 494 рдФрд░ 495 рдХे рдЕрдзीрди рджрдг्рдб рдХा рднाрдЧी рд╣ोрдЧा।

(3) рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдоें рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХो рдкुрдиः рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдкुрдиः рд╕рд╣рд╡ाрд╕ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рд╢ुрд░ू рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

(4) рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХी рдпाрдЪिрдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмाрдж рдХिрд╕ी рднी рд╕рдордп рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж

(1) рдЬрдмрдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдШрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдкрддि-рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।

(2) рдЬрдмрдХि рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдбिрдХ्рд░ी рдХे рдмाрдж рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХो рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдоिрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХिрд╕ी рджрдг्рдб рдХा рднाрдЧी рдирд╣ीं рд╣ोрддा ।

(3) рдЬрдмрдХि рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдоें рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХो рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

(4) рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдпाрдЪिрдХा рдХुрдЫ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХी рддिрдеि рдХे 1 рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рд╕ंрд╕्рдеिрдд рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी।

рдк्рд░рд╢्рди 31. рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдеा рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмीрдЪ рдЕрди्рддрд░ рдмрддрд▓ाрдЗрдпे। Distinguish between void and avoidable marriage.

рдЙрдд्рддрд░- рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдеा рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмीрдЪ рдЕрди्рддрд░ (Distinction between void and voidable marriage)

рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣

(1) рд╢ूрди्рдпрддा рд╕рдо्рдмрди्рдзी – рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдирд╣ीं рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЖрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рд╣ोрддा рд╣ै।

(2) рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоे рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рди рддो рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдХрднी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдпा рд╣ुрдЖ рд╣ोрддा рд╣ै।

(3) рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдХोрдИ рднी рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдХрднी рднी рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рди рддो рдХिрд╕ी рджрдг्рдб рдХा рднाрдЧी рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдж्рд╡ि-рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХा рджोрд╖ी, рдХ्рдпोंрдХि рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕्рд╡рддः рдПрд╡ं рдк्рд░ाрд░рдо्рднрдд: рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддा рд╣ै।

(4) рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдХोрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдерд╡ा C рджाрдпिрдд्рд╡, рдЙрдд्рдкрди्рди рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдХ्рдпोंрдХि рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рди рддो рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рдк्рд░ाрд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

(5) рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдХोрдИ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдзाрд░ा 11 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рд╡ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпाрдЪिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣

(1) рдЬрдмрдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдм рддрдХ рд╡ैрдз рд╕рдордХ्рд╖ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рдкीрдб़िрдд рдкрдХ्рд╖ рдХो рдпाрдЪिрдХा рдкрд░ рдЕрдХृрдд рдирд╣ीं рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा ।

(2) рдЬрдмрдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХिрд╕ी рд╕рдХ्рд╖рдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдХृрдд рди рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЬाрдиे рддрдХ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡ैрдз рд╣ोрддा рд╣ै।

(3) рдЬрдмрдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдЕрдХृрдд рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпрджि рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рджрдг्рдб рдХा рднाрдЧी рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдж्рд╡ि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдкрд░ाрдзी ।

(4) рдЬрдмрдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рд╡े рд╕рднी рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдерд╡ा рджाрдпिрдд्рд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ै рдЬो рд╡ैрдз рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХिрд╕ी рд╕рдХ्рд╖рдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдХृрдд рдШोрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा।

(5) рдЬрдмрдХि рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкीрдб़िрдд рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рд╣ी рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдЕрдХृрдд рдШोрд╖िрдд рдХрд░рд╡ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрдд्рд░ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 32. рдЬाрд░рддा । Adultery.

рдЙрдд्рддрд░- рдЬाрд░рддा (Adultery)– рднाрд░рддीрдп рджрдг्рдб рд╕ंрд╣िрддा, 1860 рдХी рдзाрд░ा 497 рдоें рдЬाрд░рдХрд░्рдо рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдзाрд░ा 497 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬाрд░рдХрд░्рдо рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕े рд╕ंрднोрдЧ рд╕े рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп рдХी рдкрдд्рдиी рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕рдо्рдорддि рдХे рдмिрдиा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХी рдоौрди рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рдмिрдиा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдорд╣िрд▓ा рдХे рд╕ाрде рд╕ंрднोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдп рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡िрдзिрддः рд╡िрд╡ाрд╣िрддा рдкрдд्рдиी рд╣ो। рдЬाрд░рдХрд░्рдо рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рдХो рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХा рдПрдХ рдЖрдзाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХे рдЖрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЬाрд░рдХрд░्рдо рдоें рд░рд╣рдиा рд╢рдм्рдж рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдеा рдЬिрд╕े рд╕рди् 1976 рдХे рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░рдХрд░्рдо рдоें рд░рд╣рдиे рдХी” рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ “рджрдо्рдкрддि рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХे рд╕ाрде рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рд╕ंрднोрдЧ” рдкрджाрд╡рд▓ी рдЬोрдбी рдЧрдпी।

      рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдж्рдпрддрди рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрджि рдХोрдИ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рд╡ैрдз рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕрдкрдиे рджрдо्рдкрддि (рдкрддि-рдкрдд्рдиी) рдХे рддрдеा рдкрдд्рдиी-рдкрддि рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рд╕рдо्рднोрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рджोрд╖ी рд╣ै рддो рдЗрд╕ рд╡्рдпрдеिрдд рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рдХो рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

      рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣िрдиी рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рдмрдиाрдо рдЕрд╡िрдиाрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж, (1967) рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा рдХि рдЬाрд░рдХрд░्рдо рдХो рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдпा рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдЬрди्рдп рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдмिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рднी рдоाрдорд▓ों рдоें рдЬाрд░рдХрд░्рдо рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдкрдд्рдиी рдХो рдк्рд░ेрдо рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрд╢्рд▓ीрд▓рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХा рдЖрдзाрд░ рдирд╣ीं рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рдПрдХ рд╡िрд╡ाрд╣िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдк्рд░ेрдо рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдЗрд╕рд╕े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡ैрдз рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕ाрдмिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा।

     рд╢्рд░ीрдорддी рдЖрдирди्рджी рджेрд╡ी рдмрдиाрдо рд░ाрдЬाрд░ाрдо, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 1937 рд░ाрдЬреж 14 рдХे рдмाрдж рдоें рдкрддि рдХी рдпाрдЪिрдХा рдкрд░ рдкрдд्рдиी рдХे рдЬाрд░рддा рдХी рджोрд╖ी рд╣ोрдиे рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХी рдбिрдХ्рд░ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджी рдЧрдИ рдХ्рдпोंрдХि рдкрдд्рдиी рдиे рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा рдеा рдЬрдмрдХि рдкрддि рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 33. рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг।

Maintenance of aged Parents.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг- рд╣िрди्рджू рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рддрдеा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 20 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡ृрдж्рдз рддрдеा рдиिрд░्рдмрд▓ рдоाрддा-рдкिрддा рддрдеा рдФрд░рд╕ рдПрд╡ं рдЬाрд░рдЬ рд╕рди्рддाрди рдХो рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЕрдкрдиे рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдЙрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ैं। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдоें рдоाрддा-рдкिрддा рд╢рдм्рдж рд╕ौрддेрд▓ी рдоाँ рдХो рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрд░्рдмрд▓ рдПрд╡ं рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиा рдкुрдд्рд░ рдПрд╡ं рдкुрдд्рд░ों рдХे рдКрдкрд░ рдПрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрдзि рдХे рд╣ी рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдкुрдд्рд░ी рднी рдиिрд░्рдмрд▓ рдПрд╡ं рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░े। рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХेрд╡рд▓ рдкुрдд्рд░ рдХा рд╣ी рдпрд╣ рд╡िрдзिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдеा।

      рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЖрдирди्рджी рдбीреж рдЬाрдзрд╡ рдмрдиाрдо рдиिрд░्рдорд▓ рдЪрди्рдж рдХोрд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2000) рдПрд╕реж рд╕ीреж 1386 рдХे рдмाрдж рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा। рдЗрд╕ рдмाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЬрд╣ाँ рдоाрддा-рдкिрддा рдЕрдд्рдпрди्рдд рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ो рддो рдЙрдирдХा рднрд░рдг рдкोрд╖рдг рдЙрдирдХे рдкुрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рднी рд╕рдо्рдк्рд░ेрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдХि рдЬрд╣ाँ рдХोрдИ рдкुрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рдХिрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдХि рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд╣ै, рддो рдРрд╕ी рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдЧрдпी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХो рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।

      рдПрд╕реж рдЬрдЧрдЬीрдд рд╕िंрд╣ рднाрдЯिрдпा рдмрдиाрдо рдмрд▓рдмीрд░ рд╕िंрд╣ рднाрдЯिрдпा, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2003) рдПрдиреж рдУреж рд╕ीреж 450 рдХे рдмाрдж рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдХрд╣ा рдХि рд╡ृрдж्рдз рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиा рдкुрдд्рд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рд╣ो рдЕрдерд╡ा рди рдХिрдпा рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 34. рд╡ाрджрдХाрд▓ीрди рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг।

Pendente life maintenance.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡ाрджрдХाрд▓ीрди рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг- рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдоाрд╕िрдХ рднрдд्рддे рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдХे рджौрд░ाрди рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рдпрд╣ рдЖрджेрд╢ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ाрдзрдиों рд╡ाрд▓ा рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдпा рдРрд╕ी рд╕рди्рддाрди, рдкिрддा рдпा рдоाрддा рдХे рдЕрди्рддрд░िрдо рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдФрд░ рдРрд╕ी рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣िрдпों рдХे рд▓िрдП рдЦрд░्рдЪे рдХी рдРрд╕ी рд░ाрд╢ि рджे рдЬिрд╕े рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рдаीрдХ рд╕рдордЭे рдФрд░ рдЙрд╕ рд░ाрд╢ि рдХा рд╕ंрджाрдп рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХрд░ें рдЬिрд╕рдХो рд╕ंрджाрдп (рджेрдиे рдХा) рдХрд░рдиे рдХा рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдиिрджेрд╢ рджें।

       рдпрд╣ рдЕрди्рддрд░िрдо рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рд╡ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдХा рдЦрд░्рдЪा рдЖрд╡ेрджрди рдкрдд्рд░ рдХे рдиिрд╕्рддाрд░рдг рдРрд╕े рдЖрд╡ेрджрди рдХे рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рд╕ूрдЪрдиा рдХी рддाрдоीрд▓ рд╣ो рдЬाрдиे рд╕े 60 рджिрди рдХे рднीрддрд░, рдпрдеाрд╕рдо्рднрд╡ рдХрд░ рджिрдпा। рдЬाрдпेрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 35. рд╡िрдзрд╡ा рдкुрдд्рд░рд╡рдзू рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг।

Maintenance of widowed daughter-in-law.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡िрдзрд╡ा рдкुрдд्рд░рд╡рдзू рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг- рд╣िрди्рджू рджрдд्рддрдХ рддрдеा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 19 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░-(1) рдХोрдИ рд╣िрди्рджू рдкрдд्рдиी, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЖрд░рдо्рдн рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпा рдмाрдж рдоें рд╡िрд╡ाрд╣िрдд рд╣ो, рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиे рд╢्рд╡рд╕ुрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рд▓िрдП рд╣рдХрджाрд░ рд╣ोрдЧी, (рдзाрд░ा 19 )

      рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рддрдм рдЬрдм рдХि рдЙрд╕ рд╡िрд╕्рддाрд░ рддрдХ рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдЕрд░्рдЬрди рд╕े рдпा рдЕрди्рдп рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдЕрдкрдиा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ै рдпा, рдЬрд╣ाँ рдХि рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рдпं рдХी рдХोрдИ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд╣ –

(рдХ) рдЕрдкрдиे рдкрддि рдпा рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдпा рдоाрддा рдХी рд╕рдо्рдкрджा рд╕े, рдпा

(рдЦ) рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдпा рдкुрдд्рд░ी рд╕े, рдпрджि рдХोрдИ рд╣ो, рдпा рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрджा рд╕े рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ै।

      рдмрд▓рд╡ीрд░ рдХौрд░ рдмрдиाрдо рд╣рд░िрди्рджрд░ рдХौрд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 2003 рдкंрдЬाрдм 174 рдХे рдмाрдж рдоें рдкंрдЬाрдм рдФрд░ рд╣рд░िрдпाрдгा рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиे рд╕рд╕ुрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡िрдзрд╡ा рдмрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рджाрд╡े рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рд╕ुрд░ рдХे рдкाрд╕ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрдзрд╡ा рдмрд╣ू рдиे рдХिрд╕ी рдЕंрд╢ рдХो рдирд╣ीं рд▓िрдпा।

(2) рдпрджि рд╢्рд╡рд╕ुрд░ рдХे рдЕрдкрдиे рдХрдм्рдЬे рдоें рдХिрд╕ी рд╕рдоांрд╢िрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдЬिрд╕рдоें рд╕े рдкुрдд्рд░-рд╡рдзू рдХो рдХोрдИ рдЕंрд╢ рдЕрднिрдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै, рд╢्рд╡рд╕ुрд░ рдХे рд▓िрдП рдХрд░рдиा рд╕ाрдз्рдп рдирд╣ीं рд╣ै, рддो рдЙрдкрдзाрд░ा (1) рдХे рдЕрдзीрди рдХिрд╕ी рдЖрднाрд░ рдХा рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдирд╣ीं рдХрд░ाрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा рдФрд░ рдРрд╕ा рдХोрдИ рдЖрднाрд░ рдкुрдд्рд░ рд╡рдзू рдХे рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдкрд░ рди рд░рд╣ेрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 36. рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?

What do you understand by Adoption?

рдЙрдд्рддрд░- рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг (Adoption)-рдордиु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрд╕ी рдкुрдд्рд░ рдХो рдкुрдд्рд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрд╕ी рдкुрдд्рд░ рдХो рдЙрд╕рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдШрд░ рд╕े рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдШрд░ рдоें рдкुрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рдЧ्рд░рд╣ीрдд рдкुрдд्рд░ рдХा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкिрддा рдХे рдШрд░ рдлिрд░ рд╕े рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рд╣ै рддрдеा рдкूрд░्рд╡ рдкिрддा рдХे рдШрд░ рд╕े рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рд╣ुрдЖ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। “рд╡рд╣ рдкुрдд्рд░ рдЬिрд╕े рдЙрд╕рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдкुрдд्рд░ рд░ूрдк рдоें рджाрди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं, рдЬो рдкुрдд्рд░рд╣ीрди рд╣ैं рддрдеा рдЬो рдк्рд░рджрдд्рдд рдкुрдд्рд░ рдХी рд╣ी рдЬाрддि рдХा рд╣ो рддрдеा рдЬрд▓ рдХे рд╕ाрде рд╕्рдиेрд╣рдкूрд░्рд╡рдХ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рджрдд्рддрдХ рдкुрдд्рд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।” рд░ाрдо рд╕ुрдм्рдмाрдп рдмрдиाрдо рдЪेंрдЪुрд░рдордпा рд╡ाрд▓े рд╡ाрдж рдоें рдк्рд░िрд╡ी рдХौंрд╕िрд▓ рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдеा рдХि рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╣िрди्рджू рдХा рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╡ंрд╢ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦे рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдкूрд░्рд╡рдЬों рдХे рдк्рд░рддि рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рдХो рдиिрднा рд╕рдХे। рдкुрдд्рд░ рдХे рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рдПрдХ рджрдд्рддрдХ рдкुрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдЕрднाрд╡ рдХी рдкूрд░्рддि рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рдк्рд░рдеा рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै рддрдеा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрдиा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 37. рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдХी рджрдд्рддрдХ рд▓ेрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп।

Capacity of a male Hindu to take adoption.

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдХी рджрдд्рддрдХ рд▓ेрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп – рд╣िрди्рджू рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рддрдеा рднрд░рдг рдкोрд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 7 рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХा рд╡िрдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХोрдИ рднी рд╕्рд╡рд╕्рдердЪिрдд्рдд рд╡ाрд▓ा рд╣िрди्рджू рдпрджि рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХिрд╕ी рднी рдкुрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рдкुрдд्рд░ी рдХो рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै।

       рдкрд░рди्рддु рдпрджि рдЙрд╕рдХी рдкрдд्рдиी рдЬीрд╡िрдд рд╣ै рддो рдЬрдм рддрдХ рдХि рдкрдд्рдиी рдиे рдкूрд░्рдг рддрдеा рдЕрди्рддिрдо рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдд्рдпाрдЧ рди рджिрдпा рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╣िрди्рджू рди рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╕рдХ्рд╖рдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рд╡ाрд▓े рдХिрд╕ी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХृрддрдЪिрдд्рдд рд╡ाрд▓ी рдШोрд╖िрдд рди рдХрд░ рджी рдЧрдИ рд╣ो рддрдм рддрдХ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдХी рд╕рд╣рдорддि рдХे рдмिрдиा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा рдЕрд░्рдеाрдд् рдкрдд्рдиी рдЕрдерд╡ा рдкрдд्рдиिрдпों рдХी рд╕рд╣рдорддि рдПрдХ рд╡ैрдз рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдмрддाрдпी рдЧрдпी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдкुрдд्рд░ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдкुрдд्рд░ी рдХो рднी рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣ै

       рдПрд╕реж рд░рдо्рдордкा рдмрдиाрдо рдЧुрд░ुрдд्рд╡ा, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 2004 рдХрд░्рдиाрдЯрдХ 237 рдХे рдмाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 7 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкрдд्рдиी рдХे рдоौрдЬूрдж рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпрджि рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рдХोрдИ рд╕ंрддाрди рд▓ेрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдкрдд्рдиी рдХी рд╕рд╣рдорддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рд╣рдорддि рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдХोрдИ рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдЕрдоाрди्рдп рд╕рдордЭा рдЬाрдпेрдЧा। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рджрд╢ाрдУं рдоें рд╕рд╣рдорддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै –

(1) рдпрджि рдкрдд्рдиी рдкूрд░्рд╡ рддрдеा рдЕрди्рддिрдо рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рд╡िрд░рдХ्рдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(2) рд╡рд╣ рд╣िрди्рджू рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(3) рд╕рдХ्рд╖рдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рд╡ाрд▓े рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХृрдд рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдШोрд╖िрдд рдХी рдЬा рдЪुрдХी рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 38 рд╣िрди्рджू рдиाрд░ी рдХी рджрдд्рддрдХ рд▓ेрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп ।

Capacity of a female Hindu to take adoption.

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рдиाрд░ी рдХी рджрдд्рддрдХ рд▓ेрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп- рд╣िрди्рджू рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдПрд╡ं рднрд░рдг рдШोрд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рднी рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ें рдоृрдд рдкрддि рд╕े рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд░рд╣ी। рдРрд╕ा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ 1956 рдХे рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा।

      рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрддा рд╕्рдд्рд░ी рднी рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╣िрди्рджू рджрдд्рддрдХ рдПрд╡ं рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдЕрдзिреж, 1956 рдХी рдзाрд░ा 8 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдо्рди рдмाрддों рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै –

(1) рд╡рд╣ рд╕्рд╡рд╕्рде рдЪिрдд्рдд рдХी рд╣ो,

(2) рд╡рд╣ рд╡рдпрд╕्рдХ рд╣ो

(3) рдЙрд╕рдХा рдкрддि рдорд░ рдЪुрдХा рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(4) рд╡рд╣ рд╡िрд╡ाрд╣िрддा рди рд╣ो рдЕрд░्рдеाрдд् рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрддा рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(5) рдпрджि рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрд╡ाрд╣िрдд рд╣ो рддो рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рд╡िрд╡ाрд╣-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ो

(6) рд╡рд╣ рдкूрд░्рдг рддрдеा рдЕрди्рддिрдо рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╕ाрд░ рдд्рдпाрдЧ рдЪुрдХा рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(7) рдЙрд╕рдХा рдкрддि рд╣िрди्рджू рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ो, рдЕрдерд╡ा

(8) рдкрддि рдХिрд╕ी рд╕рдХ्рд╖рдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рд╡ाрд▓े рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХृрдд рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ो।

        рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрддाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЕрдерд╡ा рдкрддि рдХे рдорд░ рдЬाрдиे рдХी рджрд╢ा рдоें рдЕрдерд╡ा рдХुрдЫ рд╢рд░्рддों рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣िрддा рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 39. рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХौрди рд╣ै?

Who is Guardian ?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ (Guardian)– “рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ” рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рд╣ै рдЬो рджूрд╕рд░ों рдХे рд╢рд░ीрд░ рдпा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдпा рд╢рд░ीрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджोрдиों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рддрдеा рд╡ाрд░्рдб рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рднी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ी рдЕрд░्рде рдоें рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 4 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी рдЧрдИ рд╣ै –

(1) рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ।

(2) рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдкिрддा рдпा рдоाрддा рдХे рдЗрдЪ्рдЫाрдкрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ।

(3) рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдШोрд╖िрдд рдпा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ

(4) рдХोрд░्рдЯ рдСрдл рд╡ाрдИрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпा рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХृрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЙрд╕рдХे рдЕрд╡िрднрдХ्рдд рд╣िрдд рд╣ेрддु рдкा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдирд╣ीं рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдзाрд░ा 11 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЬрд╣ाँ рдХिрд╕ी рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХा рдЕрд╡िрднрдХ्рдд рд╣िрдд рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╣ै рддो рдРрд╕ी рдЕрд╡िрднрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдирд╣ीं рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।

      рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдоें рдХोрдИ рдмाрдд рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣िрддों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХ рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी

рдк्рд░рд╢्рди 40 рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХौрди рд╣ै?

Who is Testamentary Guardian?

рдЙрдд्рддрд░- рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ (Testamentary Guardian)-  рдмрдоोрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрд╕ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╕े рд╣ै рдЬो рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рддрдеा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХों рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╣ी рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╣िрди्рджू рдЕрд╡рдпрд╕्рдХрддा рддрдеा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдХो рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╢рд░ीрд░ рддрдеा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं –

(1) рдкिрддा, рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдЕрдерд╡ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣ीрддा।

(2) рд╡िрдзрд╡ा рдоाрддा, рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдЕрдерд╡ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣ीрддा।

     рдХोрдИ рднी рд╣िрди्рджू рдкिрддा рдЬो рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ै рддрдеा рдЬो рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫा рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХा рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ोрдиे рдХे рдЕрдпोрдЧ्рдп рдирд╣ीं рд╣ो рдЧрдпा। рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╢рд░ीрд░ рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХी рд╡िрднрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрджा рдЕрдерд╡ा рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 41. рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╢рдХ्рддिрдпाँ

Powers of Natural Guardian.

рдЙрдд्рддрд░- рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╢рдХ्рддिрдпाँ (Powers of Natural Guardian )— рд╣िрди्рджू рдЕрд╡рдпрд╕्рдХрддा рддрдеा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा-8 рдПрдХ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╢рд░ीрд░ рддрдеा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддी рд╣ै।

      рд╣िрди्рджू рдЕрд╡рдпрд╕्рдХрддा рддрдеा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 8 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдЙрди рд╕рднी рдХृрдд्рдпों рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрдЧा рдЬो рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рддрдеा рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдеा (рдЙрдкрдпुрдХ्рдд) рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд (Necessary and reasonable) рд╣ो। рдкрд░рди्рддु рдХिрд╕ी рднी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдоें рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХो рдмाँрдз рдирд╣ीं рд╕рдХрддा рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХो рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдкрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ рдбॉрд▓рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдзाрд░ा 8 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рджрдд्рдд рдпрд╣ рд╢рдХ्рддि рдЕрддि рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рд╕рдм рдХुрдЫ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдеा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдеा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХ्рдпा рд╣ै, рдпрд╣ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдоाрдорд▓े рдХे рддрде्рдпों рддрдеा рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

       рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХी рдЕрдиुрдорддि рдХे рдмिрдиा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ (рдЕрдкрдд्рдп) рдХी рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдХिрд╕ी рднी рднाँрддि рдЕрди्рддрд░рдг рдпा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рддрдеा рд╡рд╣ рдЕрдкрдд्рдп (рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ) рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рдпा рдЕрдкрдд्рдп (Ward) рдХे рд╡рдпрд╕्рдХ рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рдзि рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХे рд▓िрдП рдкрдЯ्рдЯे (lease) рдкрд░ рдирд╣ीं рджे рд╕рдХрддा। [рдзाрд░ा 8 (2) ] ।

    рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдпрд╣ рдЕрдиुрдорддि рддрднी рджेрдЧा рдЬрдм рдРрд╕ा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдпा рдЕрдкрдд्рдп (Ward) рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддрдеा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдпा рдЕрдкрдд्рдп рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рд╣ै। [ рдзाрд░ा 8 (4)]

рдк्рд░рд╢्рди 42. рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ।

Guardian appointed by court.

рдЙрдд्рддрд░- рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ-рдпрдж्рдпрдкि рд╣िрди्рджू рдЕрд╡рдпрд╕्рдХрддा рддрдеा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 12 рдПрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдиिрдоिрдд्рдд рдЙрд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рджрд╕्рдп рдХे рд╣िрддों рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рд╣ै рдлिрд░ рднी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рддрдеा рдк्рд░рддिрдкाрд▓्рдп рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1890 рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рддрдеा рд╕ाрдо्рдкрдд्рддिрдХ рд╣िрддों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдЬिрд▓ा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рднी рдпрд╣ рдЕрди्рддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।

     рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рддрдеा рдк्рд░рддिрдкाрд▓्рдп рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1890 рдПрдХ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рддрдеा рд╢рд░ीрд░ рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै।

    рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рддрдеा рдк्рд░рддिрдкाрд▓्рдп рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1890 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЬिрд▓ा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬрдм рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХिрд╕ी рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭрддा рд╣ै рддो рдЬिрд▓ा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦрддा рд╣ै। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдпा рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рдЖрдпु, рд▓िंрдЧ, рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдзि, рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиा [рдзाрд░ा17]

     рдкрд░рди्рддु рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХрд░рддे рд╕рдордп рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдмाрд▓рдХ рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдЖрдзाрд░ рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 43. “рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ेрд▓ेрдЯ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд” рдмрддрд▓ाрдЗрдпे।

Explain “Doctrine of Factum Valet.”

рдЙрдд्рддрд░- рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ैрд▓ेрдЯ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (Doctrine of Factum Valet)- рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ैрд▓ेрдЯ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рджрдд्рддрдХ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рддрде्рдп рд╕ैрдХрдб़ों рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे। рдЬрд╣ाँ рдиिрдпрдо рд╕िрд░्рдл рд╡िрд╡ेрдХाрдд्рдордХ рд╣ै рддрде्рдп рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рджрдд्рддрдХ рдРрд╕े рд╡िрд╡ेрдХाрдд्рдордХ рдиिрдпрдо (Discretionary rule) рдХे рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдоें рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ैрд▓ेрдЯ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рдорд╣рдоूрдж рдиे рдХрд╣ा, “рджрдд्рддрдХ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╕рдоाрд░ोрд╣, рд╡рд░ीрдпрддा рддрдеा рдЪुрдиाрд╡ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдРрд╕े рд╣ी рдиैрддिрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдмिрди्рджुрдУं рдХे рдк्рд░рд╢्рди рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ैрд▓ेрдЯ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рджрдд्рддрдХ рдХे рд╡िрдзिрдХ рддрд░ीрдХे рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХोрдИ рд╡िрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рдпा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджрдд्рддрдХ рдХी рдиैрддिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдЕрди्рдп рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддाрдУं рдХे рдмाрд░े рдоें рдпрджि рдХोрдИ рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдиिрдпрдо рдирд╣ीं рд╣ै рддो рд▓ाрднрдк्рд░рдж рдк्рд░рдеाрдЧрдд рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ рджрдд्рддрдХ рдХी рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддाрдПँ рдиिрднाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рджрдд्рддрдХ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рджाрди рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рддीрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै-

(1) рджाрди (рджрдд्рддрдХ) рджेрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा; (2) рджाрди рдпा рджрдд्рддрдХ рд▓ेрдиे рдХो рд╕рдХ्рд╖рдорддा; (3) рджाрди рдпा рджрдд्рддрдХ рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рд╣ोрдиे рдХी рд╕рдХ्рд╖рдорддा рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рджрдд्рддрдХ рджिрдпे рдЬाрдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ो। рдпे рд╕рднी рдлैрдХ्рдЯрдо рд╡ैрд▓ेрдЯ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдмाрд╣рд░ рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 44. рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ। De facto guardian.

рдЙрдд्рддрд░- рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ (De factb guardianship)– рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХा рд╡рд╕्рддुрдд: рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рди рдХोрдИ рд╡िрдзिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ै, рди рдХोрдИ рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ै рддрдеा рди рдХिрд╕ी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рд╕्рд╡рдпं рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╕рдо्рдкрджा рддрдеा рдоाрдорд▓ों рдХी рджेрдЦрд░ेрдЦ рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рдоें рд▓े рд▓िрдпा рд╣ै рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рддрд░рд╣ рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд░ाрд▓िंрдЧ рдкрджрдпाрдЪी рдмрдиाрдо рд╢्рд░ी рдиिрд╡ाрд╕ाрд▓ु, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1955) рдордж्рд░ाрд╕ 657 рд╡ाрд▓े рд╡ाрдж рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдХि рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╡рд╕्рддुрдд: рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдЛрдг рдХे рд▓िрдпे рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рдУрд░ рд╕े рдХोрдИ рдк्рд░ाрдоिрд╕рд░ी рдиोрдЯ рд▓िрдЦ рджे рддрдеा рд╡рд╣ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЕрди्рдпрд╕ंрдХ्рд░ाрдордг рд╣ो рдХрд░ рджे। рдХिрди्рддु рдпрджि рдХोрдИ рдиोрдЯ рдкрд╣рд▓े рд╕े рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ो рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЖрднाрд░ों рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЕрди्рдпрд╕ंрдХ्рд░ाрдордг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ो рддो рд╡рд╣ рдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा।

      рдЬрдЧрджेрд╡ рдк्рд░рднाрдд рднाрдИ рдЬेрдаा рднाрдИ рд╡ рдЕрди्рдп рдмрдиाрдо рдкрд░рдоाрд░ рдХोрд╕рди рднाрдИ, рдЗрд▓्рд╣ा рднाрдИ рд╡ рдЕрди्рдп, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2002) рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдмाрдж рдоें рдЧुрдЬрд░ाрдд рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХी рдкूрд░्рдг рдЦрдг्рдб рдкीрда рдиे рдпрд╣ рд╕рдо्рдк्рд░ेрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдХि рдХिрд╕ी рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╡िрдзिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХрд░ рджे। рдпрджि рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕ा рдХोрдИ рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддो рдРрд╕ा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдЕрд╡ैрдз рдоाрдиा рдЬाрдпेрдЧा, рд╕ाрде рд╣ी рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧा рдХि рд╡рд╣ рд╡рдпрд╕्рдХ рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдРрд╕ी рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд╡ाрдкрд╕ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 45. рд╢ूрди्рдп рдПрд╡ं рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕ंрддाрдиों рдХी рдзрд░्рдордЬрддा рдХो рд╕рдордЭाрдЗрдпे।

Explain the legitimacy of children of void and voidble marriages.

рдЙрдд्рддрд░- рд╢ूрди्рдп рддрдеा рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ों рдоें рд╕рди्рддाрдиों рдХी рдзрд░्рдордЬрддा-рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 16 рдРрд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕рди्рддाрдиों рдХो рд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрддः рдзाрд░ा 16 рдЙрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рди्рддाрдиों рдХे рд╣िрддों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдзाрд░ा 11 рдФрд░ 12 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╢ूрди्рдп рдПрд╡ं рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ों рдХो рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рдЕрдерд╡ा рдЧрд░्рдн рдоें рдЖрдпे। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЕрдиिрдпрдоिрддрддा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдм рд╢ुрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ों рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд╕े рдЕрдХृрддрддा рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рд▓ी рдЬाрдп рдЕрдерд╡ा рди рд▓ी рдЬाрдп, рдЙрд╕рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ंрддाрдиे рдзрд░्рдордЬ рдоाрдиी рдЬाрдпेंрдЧी। рдЬрд╣ाँ рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрдзीрди рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдХृрддрддा рдХो рдбिрдХ्рд░ी рдоंрдЬूрд░ рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдбिрдХ्рд░ी рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдЕрдерд╡ा рдЧрд░्рдн рдоे рдЖрдИ рд╣ुрдИ рд╕ंрддाрди рдпрджि рд╡िрд╡ाрд╣ рдбिрдХ्рд░ी рдХी рддाрд░ीрдЦ рдХो рдЕрдХृрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рд╡िрдШрдЯिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ोрддा рддो рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рдзрд░्рдордЬ рд╕рди्рддाрди рд╣ोрддी, рдЕрдХृрддрддा рдХी рдбिрдХ्рд░ी рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрдирдХी рдзрд░्рдордЬ рд╕ंрддाрди рдоाрдиी рдЬाрдпेрдЧी (рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░) рдзाрд░ा 12 рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдЕрдерд╡ा рдЧрд░्рдн рдоें рдЖрдпी рд╕ंрддाрдиों рдХो рд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ैрдзрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рди्рддा рдХे рджाрдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдзाрд░ा 16 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕ंрдХुрдЪिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрддा। рджाрдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд╡ैрдзрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рд╣ुрдИ рд╕рдордЭी рдЬाрдпेंрдЧी, рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдЕрд░рдХ्рдд рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдХी рднी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧा।

      рд╢ाрди्рддाрд░ाрдо рддुрдХाрд░ाрдо рдкाрдЯिрд▓ рдмрдиाрдо рд╢्рд░ीрдорддी рдбाрдЧूрдмाрдИ, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1987) рд╡ा 182 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдмрдо्рдмрдИ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдк्рд░рддिрдкाрджрдиा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ंрдкेрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдХि рд╢ूрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рд╕рди्рддाрди, рдЪाрд╣े рдЕрдХृрддрддा рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдкाрд╕ рдХी рдЬाрдп рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं, рдПрдХ рд╡ैрдз рд╕рди्рддाрди рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।

       рдХिंрдЪीрдЧीрдбा рдмрдиाрдо рдХेреж рдмीреж рдХृрд╖्рдгрдк्рдкा рд╡ рдЕрди्рдп, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (2009) рдПрдиреж рдУреж рд╕ीреж 277 рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЕрд╡ैрдз рд╕рди्рддाрди рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдРрд╕ी рд╕рди्рддाрди рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡ैрдз рд╕рди्рддाрдиों рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣िрд╕्рд╕ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेрдЧी, рдЙрдирдХो рдРрд╕ी рд╡ैрдзрддा рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 16(3) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ी рдЕрд╡ैрдз рд╕рди्рддाрди рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рддрдеा рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╣िрд╕्рд╕ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдоाँрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рдФрд░ рди рд╣ी рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рд╕्рд╡рдЕрд░्рдЬिрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрдирдХे рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рджौрд░ाрди рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ाрдиे рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рддрднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी рдЬрдм рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкिрддा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдЫोрдб़ी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 8 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 46. рджрд╣ेрдЬ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджीрдЬिрдпे। Define “Dowry”.

рдЙрдд्рддрд░- рджрд╣ेрдЬ (Dowry)- рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рджрд╣ेрдЬ рдХा рдЕрд░्рде рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджुрд▓्рд╣рди рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд▓ाрддी рд╣ै। рджрд╣ेрдЬ рдк्рд░рддिрд╖ेрдз рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1961 рдХी рдзाрд░ा 2 рдоें рджрд╣ेрдЬ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि ‘рджрд╣ेрдЬ’ рд╕े рдХोрдИ рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдпा рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдк्рд░рддिрднूрддि рдЕрднिрд╖ेрдд рд╣ै рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдпा рдЙрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХिрд╕ी рд╕рдордп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдПрдХ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рджूрд╕рд░े рдкрдХ्рд╖ рдХो, рдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХिрд╕ी рднी рдкрдХ्рд╖ рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдпा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХिрд╕ी рднी рдкрдХ्рд╖ рдХो рдпा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдХ्рдд рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдпा рддो рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рдпा рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рджी рдЧрдИ рд╣ै рдпा рджी рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░ाрд░ рдХी рдЧрдИ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 47. рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Joint Hindu Family?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ (Joint Hindu Family)- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдкूрд░्рд╡рдЬ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд▓ाрдЗрди рдХे рд╕рдорд╕्рдд рдирд░-рд╡ंрд╢рдЬ рдж्рд╡ाрд░ा (рдмिрдиा рдиिрдЪрд▓ी рдбिрдЧ्рд░िрдпों рдХी рд╕ीрдоा рдХे) рдФрд░ рдЙрдирдХी рдкрдд्рдиिрдпों рддрдеा рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрддा рдкुрдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рд╡े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрддे рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЙрди рд╕рднी рдкुрд░ुрд╖ рд╕рджрд╕्рдпों рд╕े рдЬो рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкूрд░्рд╡рдЬ рдХी рд╕рди्рддाрди рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХी рдоाрддा, рдкрдд्рдиी рдЕрдерд╡ा рд╡िрдзрд╡ा рддрдеा рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрддा рдкुрдд्рд░िрдпों рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕рдкिрдг्рдбрддा рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 48 рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдоें рдХौрди-рдХौрди рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं? Who may the members of Joint Hindu Family?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдоें рдиिрдо्рди рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोंрдЧे-

рдкुрд░ुрд╖ рдоें –

(1) рд╡े рдкुрд░ुрд╖ рдЬो рдкुрд░ुрд╖ рд╡ंрд╢ाрдиुрдХ्рд░рдо рдоें рдЖрддे рд╣ैं।

(2) рд╕ाрдо्рдкाрд╢्рд╡िрдХ

(3) рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд

4) рджीрди, рдЖрд╢्рд░िрдд рддрдеा

(5) рд╡े рдкुрдд्рд░ рдЬो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рддрдеा рдИрд╕ाрдИ рдоाрддा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рд╣ैं।

рд╕्рдд्рд░ी рдоें –

(1) рдкुрд░ुрд╖ рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдкрдд्рдиी рдПрд╡ं рд╡िрдзрд╡ा рдкрдд्рдиी рддрдеा

(2) рдЙрд╕рдХी рдХुрдоाрд░ी (рдХुँрд╡ाрд░ी) рдкुрдд्рд░िрдпाँ ।

рдк्рд░рд╢्рди– 49 рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рддा рдХौрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै?

Who can be the Karta of a Joint Family?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рдд्рддा рдХौрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै? (Who can be Karta of Joint Family?)– рдкिрддा рдпрджि рдЬीрд╡िрдд рд╣ै рддो рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рд╡рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рдд्рддा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдиे рдиिрд░्рдгीрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╕рднी рдоाрдорд▓ों рдоें рдкिрддा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рдд्рддा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢िрд╢ुрдУं рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкрд░िрд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХрд░्рдд्рддा рдЗрд╕ рд╢िрд╢ु рдХा рдкिрддा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрджि рд╕ुрдпंрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкिрддा рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рд╣ै рддрдеा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдХрдИ рднाрдИ рд╣ैं рддो рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рднाрдИ рдЙрд╕ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рдд्рддा рд╣ोрдЧा рдПрдХ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рддा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। [рдоोрд╣िрджीрди рдЗрдм्рд░ाрд╣िрдо рдиाрдЪी рдмрдиाрдо рдоोрд╣рдо्рдордж рдЗрдм्рд░ाрд╣िрдо рд╕ाрд╣िрдм (39 рдордж्рд░ाрд╕ 608) ]।

      рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╡рд░िрд╖्рда рд╕рджрд╕्рдп рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХрд░्рдд्рддा рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЕрди्рдп рд╕рд╣рджाрдпिрдХों (Coparcenars) рдХी рд╕рд╣рдорддि рд╕े рдХрдиिрд╖्рда рд╕рджрд╕्рдп рднी рдХрд░्рдд्рддा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 50. рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Coparcenary Property?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдпा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि (Joint Family Property or Coparcenary Property)- рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдпा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕рднी рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рдХा рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд╣िрдд рддрдеा рдХрдм्рдЬे рдХी рдПрдХ्рдпрддा рд░рд╣рддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं –

(1) рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि (Ancestral Property);

(2) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрд░्рдЬिрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддिः

(3) рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рдРрд╕े рд╕рджрд╕्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд░्рдЬिрдд рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдоिрд▓ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै (Thrown into common store):

(4) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдиिрдзि рд╕े рдХिрд╕ी рдпा рд╕рднी рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд░्рдЬिрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि ।

рднрдЧрд╡ाрди рдкीреж рд╕ुрд▓ाрдЦे рдмрдиाрдо рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЧोрдкाрд▓ рд╕ुрд▓ाрдЦे, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 1986 рдПрд╕реж рд╕ीреж 79 рдиाрдордХ рдмाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдХрд╣ा рдХि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕े рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЬрдм рддрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ рд╕рд╣рднाрдЧीрджाрд░ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдкрдиा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрддी рд╣ै। рдПрдХрддрд░рдлा рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рдХोрдИ рднी рд╕рджрд╕्рдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЕрдкрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।

рдк्рд░рд╢्рди 51. рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рдкृрдердХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЕрди्рддрд░ рдХीрдЬिрдП।

Differentiate between ‘Coparcenary Property’ and ‘Separate Property’.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЕрди्рддрд░- рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдкृрдердХ рд╕े рдЖрд╢рдп рдРрд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╣ै рдЬो рдкрд╣рд▓े рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдеा, рдХिрди्рддु рдЕрдм рдкृрдердХ् рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЬрдм рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рднाрдЗрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि, рдЬिрд╕рдХा рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै, рднाрдЗрдпों рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ों рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै, рдЙрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡рд╣ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣ोрдЧी।

(1) рдЬो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдЕрди्рдп рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╢्рд░рдо рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рдпं рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдЕрд░्рдЬिрдд рдХी рдЧрдИ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣ोрдЧी।

рдЬैрд╕े-рдЬрд╣ाँ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдХोрдИ рд╕рджрд╕्рдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдмिрдиा рдХोрдИ рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓िрдпे рд╣ुрдпे рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рдФрд╖рдзि рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЖрдп рд╕े рдмрди्рдзрдХ рдкрд░ рдЛрдг рднी рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдЙрд╕рдХो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рдЖрдп рдХो рдЙрд╕рдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоाрдиा рдЬाрдпेрдЧा। [рдПрд╕реж рдПреж рдХुрдж्рджुрд╕ рдмрдиाрдо рдПрд╕реж рд╡ीрд░рдк्рдкा, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1994) рдХрд░्рдиाрдЯрдХ 20]

(2) рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬो рдЕрдкрдиे рдкिрддा, рдкिрддाрдорд╣ рддрдеा рдк्рд░рддिрддाрдорд╣ рд╕े рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै рддो рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ै।

      рдорджрди рд▓ाрд▓ рдлूрд▓рдЪрди्рдж्рд░ рдЬैрди рдмрдиाрдо рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1992) рдПрд╕реж рд╕ीреж 1254 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдХोрдИ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдПрдХ рдЕंрд╢ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рднी рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрджि рд╡рд╣ рдХोрдИ рднूрдоि рдЕрдкрдиे рдЪाрдЪा рд╕े рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдмेрдЪрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣ोрдЧी।

рдк्рд░рд╢्рди 52 рд╣िрди्рджू рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Hindu coparcenary?

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рд╕рд╣рджाрдпिрдХी (Hindu Coparcenary)- рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╕ंрдХुрдЪिрдд рдиिрдХाрдп рд╣ै। рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рд╕рджрд╕्рдпों рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрдирдХो рдЬрди्рдо рд╕े рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрдерд╡ा рд╕рд╣рджाрдпिрдХो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╣рдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдмрдиाрдо рдбрдм्рд▓्рдпूреж рдЯीреж рдХрдоिрд╢्рдирд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1970) рдПреж рд╕ीреж 14 рдХे рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдиिрд░ूрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдПрдХ рд▓рдШु рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╣рдХ рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡े рдкुрд░ुрд╖ рд╕рди्рддाрди рдЖрддे рд╣ैं, рдЬो рддीрди рдкीрдв़ी рддрдХ рдХे рд╡ंрд╢ाрдиुрдХ्рд░рдо рдоें рд╣ैं। рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2005 рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдорд╣िрд▓ा рд╡ंрд╢рдЬ рднी рдЗрд╕рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं।

рдЕрдм рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ाрд╕िрдд рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рдХी рдкुрдд्рд░ी –

(рдХ) рдЬрди्рдо рд╕े рдЙрд╕ी рдвंрдЧ рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рд╣ोрдЧी, рдЬैрд╕े рдкुрдд्рд░ (рдЦ) рдХो рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा, рдЬैрд╕ा рдЙрд╕े рд╣ोрддा, рдпрджि рд╡рд╣ рдкुрдд्рд░ рд╣ोрддी।

(рдЧ) рдЙрдХ्рдд рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрди्рд╣ीं рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рдЕрдз्рдпрдзीрди рд╣ोрдЧी, рдЬैрд╕े-рдкुрдд्рд░ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 53 рд╕рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by obstructed heritage?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп- рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬिрд╕рдоें рдЬрди्рдо рд╕े рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рдЧрдд рд╕्рд╡ाрдоी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╣рдХ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै, рд╕рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХो рд╕рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╣рдХ рдЧрдд рд╕्рд╡ाрдоी рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдмाрдзिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬो рдкिрддा, рднाрдИ рднрддीрдЬा рддрдеा рдЪाрдЪा рдХो рдЧрдд рд╕्рд╡ाрдоी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 54. ‘рдЕ’ рдФрд░ ‘рдм’ рджो рднाрдЗрдпों рдХा рдПрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी ‘рдЕ’ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдмाрдж рд▓ाрддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╡ाрдж рдХे рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдиे рдХे рджौрд░ाрди ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। ‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдкрддि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╡ाрдж рдоें рд╕्рдеाрдиाрдкрди्рди рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд╡ाрдж рдХे рдЪрд▓рддे рд░рд╣рдиे рджेрдиे рдХो рдХрд╣рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдоाँрдЧ рдХा ‘рдм рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि ‘рдЕ’ рдХा рд╣िрдд ‘рдм’ рдоें рдоिрд▓ рдЧрдпा рд╣ै। рдиिрд░्рдгрдп рджीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░- рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╕рдорд╕्рдпा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдФрд░ рд╣िрди्рджू рд╡ीрдоेрди्рд╕ рд░ाрдЗрдЯ рдЯू рдк्рд░ाрдкрд░्рдЯी рдПрдХ्рдЯ, 1937 рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै।

рд╣िрди्рджू рд╡ीрдоेрди्рд╕ рд░ाрдЗрдЯ рдЯू рдк्рд░ाрдкрд░्рдЯी рдПрдХ्рдЯ, 1937 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЕрд╡िрднрдХ्рдд рд╣िрдд рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдХो рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрддः рд╡िрдзрд╡ा рдХी рд╕्рдеिрддि рдПрдХ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдЬैрд╕ी рд╣ो рдЧрдпी।

      рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें ‘рдЕ’ рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЕрдкрдиे рднाрдИ ‘рдм’ рд╕े рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╡ाрдж рд▓ाрддा рд╣ै рдЕрддः рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा।

        рджी рдЧрдпी рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдЬिрд╕ рджिрди рд╡िрднाрдЬрди рдХा рд╡ाрдж’рдЕ’ рдиे рд╕ंрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЙрд╕ рджिрди рд╕े рд╡рд╣ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдк्рд░ाрд╕्рдеिрддि рд╕े рдкृрдердХ् рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЧрдпा рдФрд░ рд╡ाрдж рдХे рд▓рдо्рдмрди рдХे рджौрд░ाрди ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ ‘рдЕ’ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдмाрдж рдоें рд╕्рдеाрдиाрдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП ‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдоाँрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै рддो рд╡िрдзрд╡ा рдХो рд╕्рдеाрдиाрдкрди्рди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рд╣िрди्рджू рд╡ीрдоेрди्рд╕ рд░ाрдЗрдЯ рдЯू рдк्рд░ाрдкрд░्рдЯी рдПрдХ्рдЯ, 1937 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрд░ рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि, рдЬो рд╡ाрдж рд╕ंрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХे рджिрдиांрдХ рд╕े рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕े рдкृрдердХ рд╣ुрдИ рд╣ै, рдХो рдЙрд╕рдХी рдкрдд्рдиी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेрдЧी рдЕрддः рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдФрд░ ‘рдм’ рдХा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХि ‘рдЕ’ рдХा рд╣िрдд рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рдоें (‘рдм’ рдоें) рдиिрд╣िрдд рд╣ो рдЧрдпा, рдиिрд░ाрдзाрд░ рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖-‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेрдЧी рдФрд░ рдмाрдж рдкोрд╖рдгीрдп рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 55 рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХ्рдпा рд╣ै?

What is coparcenary?

рдЙрдд्рддрд░- рд╕рд╣рджाрдпिрдХी (Coparcenary)- рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкुрд░ुрд╖ рд╕рджрд╕्рдп рдЖрддे рдеे। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкूрд░्рд╡рдЬ рд╕े рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рддीрди рдкीрдв़ी рддрдХ рдХे рдкुрд░ुрд╖ рджाрдпाрджों рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2005 рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЗрд╕рдоें рдорд╣िрд▓ा рджाрдпाрджों рдХो рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрди्рддिрдо рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдзाрд░рдХ рдкूрд░्рд╡рдЬ рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рдкुрдд्рд░, рдкौрдд्рд░ рддрдеा рдк्рд░рдкौрдд्рд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдк्рд░рдкौрдд्рд░ рдХा рдкुрдд्рд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХा рд╕рджрд╕्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддрдеा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рднी рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2005 рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ैं। рд╣ाрд▓ांрдХि рдкрдд्рдиी рддрдеा рдоाрддा рдХो рд╡िрднाрдЬрди рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЕंрд╢ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 56 рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдЛрдг рд╕े рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै।

What do you mean by antecedent debt in Hindu Law.

рдЙрдд्рддрд░- рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдЛрдг (Antecedent Debt)—рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдЛрдг рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдЬो рдкूрд░्рд╡рдХाрд▓िрдХ рдЕрдерд╡ा рд╕рдордп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдЛрдг рджो рдмाрддों рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै –

(рдЕ) рд╕рдордп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рддрдеा

(рдм) рддрде्рдпрддः рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдкूрд░्рд╡

      рдЕрд░्рдеाрдд् рдЛрдг рдХो рд╡िрд╡ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рднाрдЧ рди рд╣ोрдХрд░ рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХिрд╕ी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрдХ्рд░рдп рдЙрд╕ рдЛрдг рдХी рдЕрджाрдпрдЧी рд╣ेрддु рдЙрд╕ी рд╕рдордп рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ो рддрдеा рд╡िрдХ्рд░рдп рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ो, рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдЛрдг рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдкुрд╖्рдЯिрдХрд░рдг рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдмाрдмूрд▓ाрд▓ рдмрдиाрдо рдЪрди्рдж्рд░िрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХिрдпा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 57. рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Avyavaharik Debt?

рдЙрдд्рддрд░- рдЕрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг – рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рд╢рдм्рдж рдХे рд╕рд╣ी рдЕрд░्рде рдкрд░ рдорддрднेрдж рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдоुрдЦрд░्рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдЕрд░्рде рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╣ै-“реардг рдЬो рдХि рд╡ैрдз, рд╕ाрдоाрди्рдп рддрдеा рд░ूрдв़िрдпों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рди рд╣ो।”

      рдХोрд▓рдм्рд░ुрдХ рдиे рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдмрддाрдпा рд╣ै рдХि “рд╡рд╣ рдЛрдг рдЬो рдиैрддिрдХ рдХाрд░рдгों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै।” рдХोрдИ рдЛрдг рдЕрдиैрддिрдХ рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं, рдкрд░рди्рддु рд╡ाрдж рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕े рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдкुрдд्рд░ рддрдеा рдкौрдд्рд░ рдХे рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рдХो рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рд╣ै।

      рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ें рддो рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рдЕрд╡ैрдз рддрдеा рдЕрдиैрддिрдХ рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рд▓िрдпा рдЧрдпा। рдЛрдг рд╣ै। рдЕрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рдХा рднुрдЧрддाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрдд्рд░, рдкौрдд्рд░ рддрдеा рдк्рд░рдкौрдд्рд░ рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рд╣ै।рдЕрдиैрддिрдХрддा рдХा рдХाрд░рдХ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЕрд╕рдо्рдпрдХ् рдк्рд░рднाрд╡, рдХाрдоुрдХрддा, рдЕрдиुрдЪिрддрддा рдпा рд╕рджाрдЪाрд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд▓िрдпा рдЧрдпा реардг рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдЕрд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЛрдг рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╡рд╣ рдЕрдиैрддिрдХ рди рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 58 рдЙрдд्рддрд░ рднोрдЧी। Reversioners.

рдЙрдд्рддрд░ – рдЙрдд्рддрд░ рднोрдЧी (Reversioners)–рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рд╡рд╣ рд╣ै рдЬो рдЕрди्рддिрдо рдкूрд░्рд╡ рд╕्рд╡ाрдоी рдХा рджाрдпाрдж рд╣ो рд╡िрдзрд╡ा рдпा рд╕ीрдоिрдд рджाрдпाрдж рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ी рдпा рдпрджि рд╡рд╣ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЬीрд╡िрдд рд╣ोрддा, рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкुрд░ुрд╖ рд╣ो рдпा рд╕्рдд्рд░ी।

рдиिрдХрдЯрд╕्рде рддрдеा рджूрд░рд╕्рде рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी-рдпрджि рд╡िрдзрд╡ा рд╕्рдд्рд░ी рдорд░ рдЬाрдпे рддी рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдд्рдХ्рд╖рдг рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрдкрдзाрд░рдХ рдЕрдерд╡ा рд╕рдордпрдкрд╕्рдд рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рдк्рд░рдпुрдХ्рдд (рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी) рдХे рдмाрдж рдоें рдЖрддे рд╣ैं, рджूрд░рд╕्рде рдЙрдкрднोрдЧी рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 59. рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдЛрдг рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा।

Concept of debt under Hindu Law.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрд░्рде рдоें рдЛрдг рдХिрд╕ी рд╕ंрд╡िрджा рдХे рднंрдЧ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЕрдерд╡ा рдЕрдкрдХृрдд्рдп рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдзрди рд╕े рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЛрдг рдПрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд░рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै рд╕рдХी рдЕрджाрдпрдЧी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рдкिрддा рдЕрдерд╡ा рдкिрддाрдорд╣ рдХे рдЛрдгों рдХे рд╣ेрддु рдкुрдд्рд░ рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоृрдд рдж्рд╡ाрд░ा рдЫोрдб़ो рдЧрдпी рдкрд░िрд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै।

      рдоेрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ी рд╣िрди्рджू рдХो рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпे рдЧрдпे рдЛрдг рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиे рдХे рджाрдпिрдд्рд╡ рдХे рддीрди рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं –

(1) рдзाрд░्рдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡

(2) рдиैрддिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡

(3) рд╡िрдзिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡

рдзाрд░्рдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡– рдЛрдгों рдХो рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдкुрдд्рд░ों рддрдеा рдкौрдд्рд░ों рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд░्рдЬिрдд рдЛрдгों рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиा рдкुрдд्рд░ рдХा рдПрдХ рдкрд╡िрдд्рд░ рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ोрддा рд╣ै।

рдиैрддिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ – рджाрдпाрдж рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдЬिрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕े рдоिрд▓ी рд╣ो рдЙрд╕рдХे рдЛрдгों рдХो рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рдиैрддिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рдПрдХ рд╣िрди्рджू рджाрдпाрдж рдкрд░ рдоृрддрдХ рдХे рдЛрдг рдХो рдЬिрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕े рдоिрд▓ी рд╣ो, рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╡िрдзिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ – рдзाрд░्рдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рддрдеा рдЕрдиैрддिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкिрддा рдХे рдЛрдг рдХो рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рд╡िрдзिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рдкिрддा рд╕े рд░ुрдкрдпों рдХे рдЛрдг рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЙрдЪिрдд рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдХрд░рдХे рдЛрдгрджाрддा рдкुрдд्рд░ों рдХो рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдард╣рд░ा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 60 рд╡िрднाрдЬрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by partition?

рдЙрдд्рддрд░- рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдЕрд░्рде рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╣िрддों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕंрд╢ों рдХा рд╡िрддрд░рдг рдпा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ी рд╡िрднाрдЬрди рдпा рдмँрдЯрд╡ाрд░ा рд╣ै। рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╢ाрдЦा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рджो рдЕрд░्рде рд╣ै –

(1) рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕंрд╢ों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиा।

(2) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕्рдеिрддि рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкृрдердХ् рдХрд░рдиा рдХि рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдзिрдХ рдкрд░िрдгाрдо рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рд╣рджाрдпिрдХों (рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдЕрд╕्рдеिрд░ (рдШрдЯрддे-рдмрдв़рддे) рд╣िрддों рдХो рд╕्рдеिрд░ рдХрд░рдиा рд╣ी рд╡िрднाрдЬрди рд╣ै। рдЬैрд╕े рд╣ी рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рдпा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЕंрд╢ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬाрдпेрдЧा рдХि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╡िрднाрдЬрди рд╣ो рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 61. рд╕рдорд░्рдкрдг рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by surrender?

рдЙрдд्рддрд░- рдХोрдИ рд╡िрдзрд╡ा рдЕрдерд╡ा рдЕрди्рдп рд╕ीрдоिрдд рд╕्рд╡ाрдоी рдиिрдХрдЯрд╕्рде рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЕрдкрдиे рд╣рдХ рдХा рд╕рдорд░्рдкрдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдпрджि рдПрдХ рд╣ी рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рд╣ो, рдЕрдерд╡ा рдпрджि рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдеे, рддो рд╕рднी рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧी рдиिрдХрдЯ рдХे рдоाрдиे рдЬाрддे рдеे। рд╡рд╣ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди рд╕рдо्рдкрджा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХो рдкूрд░्рдгрд░ूрдкेрдг рдЕрднिрд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрднिрд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рдорд░्рдкрдг рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕рдорд░्рдкрдг рд╡िрдзंрд╡ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрдд्рддрд░рднोрдЧिрдпों рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЕрди्рдпрд╕ंрдХ्рд░ाрдордг рдирд╣ीं рд╣ै рд╡рд░рди рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╡िрдзрд╡ा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд░्рд╡ाрдкрди (Extinction) рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 62 рдкुрдиः рдПрдХीрдХрд░рдг рд╕े рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै? рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।

What is Re-Union? Explain.

рдЙрдд्рддрд░- рдкुрдиः рдПрдХीрдХрд░рдг (Re-union) рдЬिрддрдиी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕े рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рдХो рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै, рдЙрддрдиी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдПрд╡ं рджाрдпрднाрдЧ рджोрдиों рдкुрдиः рдПрдХीрдХрд░рдг (рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди) рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрддी рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рдХिрди्рд╣ी рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмृрд╣рд╕्рдкрддि рдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рдЕрдкрдиे рдХुрдЯुрдо्рдм рд╕े рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдпрджि рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕्рдиेрд╣рд╡рд╢ рдЕрдкрдиे рдкिрддा, рднाрдИ рдпा рдЪाрдЪा (рдпा рддाрдК) рдХे рд╕ाрде рдкुрдиः рд░рд╣рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рддो рдпрд╣ рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।

        рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬो рдПрдХ рдмाрд░ рд╡िрднрдХ्рдд рдХी рдЬा рдЪुрдХी рд╣ै, рдкुрдиः рдоिрд▓ा рджी рдЬाрддी рд╣ै рддो рдпрд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдкुрдиः рдоिрд╢्рд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рдпा рдкुрдиः рдПрдХीрдХрд░рдг рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдоें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рд╣िрддों рдХे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрдирдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдлिрд░ рд╕े рдПрдХ рд╣ोрдиे рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рд╣ै। рднрдЧрд╡ाрди рджрдпाрд▓ рдмрдиाрдо рд░ेрд╡рддी рджेрд╡ी, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж (1962) рдПрд╕реж рд╕ीреж 296 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдХि рдкुрдиः рдПрдХीрдХрд░рдг рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рдпрд╣ рдЕрди्рддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдХि рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдордз्рдп рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд▓ेрдХрд░ рдПрдХीрдХрд░рдг рдХा рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рдкूрд░्рд╡ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡ाрдкрд╕ рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ुрдП। рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯрддрдпा рдпा рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рднी рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 63. рд╕рдЧा, рд╕ौрддेрд▓ा рдПрд╡ं рд╕рд╣ोрджрд░ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? What do you understand by Full blood, half blood and Uterine blood.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕рдЧा, рд╕ौрддेрд▓ा рдПрд╡ं рд╕рд╣ोрджрд░ (Full blood, half blood and uterine blood) –

(1) рдХोрдИ рджो рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рдЧे рд╕рдо्рдмрди्рдзी рддрдм рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рд╡े рдПрдХ рд╣ी рдкूрд░्рд╡рдЬ рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд╣ी рдкрдд्рдиी рдХी рд╕рди्рддाрди рд╣ों।

(ii) рдХोрдИ рджो рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ौрддेрд▓े рд╕рдо्рдмрди्рдзी рддрдм рдХрд╣े рдЬाрдпेंрдЧे рдЬрдмрдХि рд╡े рдПрдХ рд╣ी рдкूрд░्рд╡рдЬ рдХिрди्рддु рдЙрдирдХी рднिрди्рди рдкрдд्рдиिрдпों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рд╣ों।

(iii) рдХोрдИ рджो рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рд╣ोрджрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рддрдм рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рд╡े рдПрдХ рд╣ी рдкूрд░्рд╡рдЬ рд╕े рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХी рднिрди्рди рдкрдд्рдиिрдпों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рд╣ों।

        рдпрд╣ाँ рдкूрд░्рд╡рдЬ рд╢рдм्рдж рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдкिрддा рдПрд╡ं рдкूрд░्рд╡рдЬा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдоाрддा рд╕े рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 64. рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХ्рдпा рд╣ै?

What is ancestral Property?

рдЙрдд्рддрд░- рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि – рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдиिрдХрдЯрддрдо рддीрди рдкूрд░्рд╡рдЬों рдЕрд░्рдеाрдд् рдкिрддा, рдкिрддाрдорд╣ рдФрд░ рдк्рд░рдкिрддाрдорд╣ рд╕े рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЧрдпी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।

      рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕े рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдиिрд░्рдмрди्рдзिрдд рджाрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।

      ‘рдЕрдиिрд░्рдмрди्рдзिрдд рджाрдп’ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрд╕ рджाрдп рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдк्рд░ाрдк्рддрдХрд░्рддा рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдиिрд░्рдмрди्рдзрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрди्рдо рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।

     ‘рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि’ рд╕े рдХी рдЧрдпी рд╕ाрд░ी рдмрдЪрдд рдЙрд╕рдХी рдЖрдп рд╕े рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕े рдмेрдЪ рдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓ाрдн рдЕрдерд╡ा рдХ्рд░рдп рдХी рдЧрдпी рд╕рдо्рдкрдд्рддि ‘рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि’ рд╣ोрддी рд╣ै। ‘рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि’ рдХी рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдИ рд╣ुрдИ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рднी рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 65. рдкрд╡िрдд्рд░ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХ्рдпा рд╣ै?

What is theory of pious obligation?

рдЙрдд्рддрд░– рдкрд╡िрдд्рд░ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕्рдоृрддिрдпों рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕्рдоृрддिрдХाрд░ों рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдЛрдг рдЕрджा рди рдХрд░рдиा рдПрдХ рднрдпंрдХрд░ рдкाрдк рддрдеा рдЛрдг рди рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиे рдХे рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдо рдкрд░рд▓ोрдХ рдоें рднी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рдоें рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХो рдЖрдд्рдоा рдХो рдХрд╖्рдЯ рд╕े рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрдд्рд░ рдХा рдпрд╣ рдзрд░्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкिрддा рдХे рдЛрдг рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░ рджें।

        рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЛрдгों рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдЛрдг рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиे рдЪाрд╣िрдП рдкрд░рди्рддु рдЗрди рджोрдиों рдХे рдкрд╣рд▓े рднी рдкिрддाрдорд╣ рдХे рдЛрдгों рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкिрддा рдХे рдЛрдг рд╕िрдж्рдз рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрд╕े рдЕрдкрдиा рдЛрдг рд╕рдордЭрдХрд░ рдкुрдд्рд░ рдХो рдЙрд╕े рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЕрдкрдиे рдкिрддाрдорд╣ рдХे рдЛрдг рдХो рдкौрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдм्рдпाрдЬ рдХे рдЕрджा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдкрд░рди्рддु рдкौрдд्рд░ рдХे рдкुрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЛрдг рдХा рдЕрджा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै। рдкुрдд्рд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд░्рдЬिрдд рдЛрдгों рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрджि рд╡рд╣ рдЛрдг рдорджिрд░ा, рд╡्рдпрд░्рде рдЙрдкрд╣ाрд░ों, рдк्рд░ेрдо, рдХाрдо рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдордиः рд╕्рдеिрддि рдоें рдХिрдпे рдЧрдпे рд╡ाрджों рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рддिрднूрдд рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो। рдкुрдд्рд░ рдХो рдкिрддा рдкрд░ рд▓рдЧे рдЕрд░्рдерджрдг्рдб рдЕрдерд╡ा рдХрд░ рдХे рдХिрд╕ी рднाрдЧ рдХो рдЪुрдХрддा рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै।         рдпрд╣ाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдкрд╡िрдд्рд░ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рднрд▓े рд╣ी рд╡िрднाрдЬрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд░рд╣ा рд╣ो। рдпрджि рдкрдд्рдиी рдкрддि рддрдеा рдкुрдд्рд░ों рдХे рдмीрдЪ рдмँрдЯрд╡ाрд░ा рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдПрдХ рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЛрдг рдХो рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддी।

рдк्рд░рд╢्рди 66 рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрди рдХ्рдпा рд╣ै?

What is Partial Partition?

рдЙрдд्рддрд░- рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрди (Partial Partition)—рдХिрд╕ी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди –

(1) рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдерд╡ा

(2) рдкृрдердХ् рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

(1) рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрди– рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдПрдХ рднाрдЧ рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рддрдеा рд╢ेрд╖ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рддрдеा рдЕрд╡िрднाрдЬिрдд рд░рд╣ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрджि рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдмँрдЯрд╡ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं рддो рдХोрдИ рдЕрд╡ैрдзрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी।

        рд╢्рд░ीрдорддी рд▓ीрд▓ाрд╡рддी рдмрдиाрдо рдкрд░рд╕рд░ाрдо, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 1977 рд╣िрдоाреж рдк्рд░реж рдХे рдмाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рдоें рд╡िрднाрдЬрди рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै рдХि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрдЧ рдХा рд╣ी рдмँрдЯрд╡ाрд░ा рд╣ो, рдЬрдмрдХि рд╢ेрд╖ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░рдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

(2) рдкृрдердХ् рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд╡िрднाрдЬрдирд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рд╕рджрд╕्рдп рдХो рдкृрдердХ् рд╣ोрдиे рдХा рддрдеा рдЕрдкрдиा рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░ा рдХрд░ рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢ेрд╖ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдордЭौрддे рдХे рднी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдмрдиाрдпे рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░рдЦрдиे рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХोрдИ рдк्рд░рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

      рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдк्рд░िрд╡ी рдХौंрд╕िрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рд╡ाрджों рдоें рджिрдпे рдЧрдпे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпों рдХा рдпрд╣ाँ рджिрдпा рдЬाрдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा –

      рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХे рдЕрди्рдп рд╕рд╣рджाрдпिрдХों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рдХि рд╢ेрд╖ рдмрдЪे рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣ैं। рдЕрди्рдп рддрде्рдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрдерд╡ा рдкुрдирд░्рдЧрдаिрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдордЭौрддा рднी рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 67. рдзрд░्рдорджाрдп рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Charitable endowments?

рдЙрдд्рддрд░- рдзрд░्рдорджाрдп – рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рджेрд╡рддा рдХी рдкूрдЬा-рдЕрд░्рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рдпा рдХिрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдпा рдЙрд╕рдХे рдЦрд░्рдЪ рдПрд╡ं рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдпा рдзрд░्рдордЬ्рдЮाрди, рд╡्рдпाрдкाрд░, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдпा рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдХрдоिрд╢्рдирд░ рдСрдл рдЗрдирдХрдо рдЯैрдХ्рд╕ рдмрдиाрдо рдкेрдорд╕рд▓, 1891 рдПреж рд╕ीреж 537 рджेрд╡рддा рдХी рдкूрдЬा рдХे рд▓िрдП рдоूрд░्рддि рдХो рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиा, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдпा рднूрдЦों рдХो рднोрдЬрди рдмाँрдЯрдиे рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрди рдЖрджि рдзрд░्рдорджाрдп рдПрд╡ं рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рджाрдп рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।

       рд░ाрднрд╡ाрдЪाрд░्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд╣ेрддु рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╕рдорд░्рдкрдг рдзрд░्рдорджाрдп рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдХрд░्рддा рддрдеा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡рд╕्рддु рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 68 рдиाрд░ी рд╕рдо्рдкрджा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by women’s estate?

рдЙрдд्рддрд░- рдиाрд░ी рд╕рдо्рдкрджा (Women’s Estate) – рдиाрд░ी рд╕рдо्рдкрджा рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдиाрд░ी рдХो рд╕ौрдоिрдд рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕े рд╕ौрдоिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬैрд╕ा рдХि рдкूрд░्рд╡ рдоें рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 14 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрд░ी рд╕рдо्рдкрджा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдлिрд░ рднी рдиाрд░ी рд╕рдо्рдкрджा рдХो рдк्рд░рдХृрддि рдПрд╡ं рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै

       рд╡िрдзрд╡ा рдЬो рд╕ीрдоिрдд рджाрдпाрдж рд╣ोрддी рд╣ै, рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдХे рд▓िрдП рдЖрднोрдЧी рдХे рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी, рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рд╕्рд╡ाрдоिрдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдЕрди्рдп рд╕ंрдХ्рд░ाрдордг рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХे рджाрдпाрджों рдХो рди्рдпाрдЧрдд рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдЕрди्рддिрдо рд╕्рд╡ाрдоी рдХो рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬाрдирдХी рдЕрдо्рдоाрд▓ рдмрдиाрдо рдиाрд░ाрдпрди рд╕ाрдоी, (1916) 43 рдЖрдИреж рдПреж 207 рдХे рдмाрдж рдоें рдк्рд░िрд╡ी рдХॉрд╕िрд▓ рдиे рдпрд╣ рдиिрд░ूрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╕्рд╡ाрдоी рдЬैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕्рд╡ाрдоी рдЬैрд╕ी рд╣ोрддी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЙрд╕рдХी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рддрдХ рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рдЙрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдиिрд╣िрдд рд╣рдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 69. рдкूрд░्рд╡-рдХ्рд░рдпाрдзिрдХाрд░ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?

What do you understand by Pre emption?

рдЙрдд्рддрд░- рд╣рдХрд╢ुрдлा рдпा рдкूрд░्рд╡-рдХ्рд░рдпाрдзिрдХाрд░ – рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡рд░ीрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рд╣рд╕्рд╡ाрдоी, рд╕рд╣рднाрдЧीрджाрд░ рдпा рдкрдб़ोрд╕ी рдЕрдкрдиी рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рдХ्рд░ेрддा рдХो рдмेрдЪрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдХ्рд░ेрддा рдХा рд╕्рдеाрди, рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдоूрд▓्рдп рдЪुрдХा рдХрд░ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рдорд╣рдоूрдж-рдЧोрд╡िрди्рдж рджрдпाрд▓ рдмрдиाрдо рдЗрдиाрдпрддुрд▓्рд▓ाрд╣, (1885) 7 рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж 755 рд╣рдХрд╢ुрдлा рдпा рдкूрд░्рд╡рдХ्рд░рдпाрдзिрдХाрд░ рдПрдХ рдРрд╕ा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ैं рдЬो рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕्рд╡ाрдоी рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдРрд╕ी рдЕрди्рдп рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЦрд░ीрдж рд▓े рдЬिрд╕рдХा рд╡िрдХ्рд░рдп рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп (рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै।

      рд╣рдХрд╢ुрдлा рд╕े рдЖрд╢рдп рд╣ै рдмेрдЪी рдЧрдИ рднूрдоिрдпों рдХा рдЙрддрдиे рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ो рдЬाрдиा рдЬिрддрдиे рдкрд░ рдХ्рд░ेрддा рдиे рдЙрд╕े рдЦрд░ीрджा рд╣ो рдЪाрд╣े рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рди рдмेрдЪрддा рд╣ो-рд╣िрджाрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 70. рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рд╕े рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै?

What do you understand by Intestate succession?

рдЙрдд्рддрд░ – рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░– рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдмिрдиा рд╡рд╕ीрдпрддी рдЕрди्рддрд░рдг рдХे рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдиिрд╕्рддाрд░рдг рд╡рд╕ीрдпрдд рдпा рдЗрдЪ्рдЫा рдкрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЕрдкрдиे рдкीрдЫे рд╡ाрд░िрд╕ों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों рдкрд░ рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдиिрдпрдоों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рди्рдпाрдпрдоिрдд рд╣ोрдЧी।

рдк्рд░рд╢्рди 71. рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1996 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХे рд╡рд░्рдЧ 1 рдПрд╡ं рд╡рд░्рдЧ 2 рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों рдХो рд▓िрдЦिрдП।

Write the Heirs in Class 1st and Class 2nd of Schedule under the Hindu Succession Act, 1956.

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 9 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХे рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдХे рджाрдпाрдж рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдпे рджाрдпाрджों рдХा рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдж्рд╡िрддीрдп рд╡рд░्рдЧ рдХे рджाрдпाрдж рддрдм рддрдХ рдЕрдкрд╡рд░्рдЬिрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдЬрдм рддрдХ рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдХा рдХोрдИ рднी рджाрдпाрдж рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै।

      “рд╡рд░्рдЧ (1) рдХे рджाрдпाрдж рдПрдХ рд╕ाрде рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕рдм рджाрдпाрджों рдХो рдЕрдкрд╡рд░्рдЬिрдд рдХрд░рдХे рдЕंрд╢рднाрдЧी рд╣ोंрдЧे рд╡рд░्рдЧ 2 рдоें рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯि рдоें рдХे рджाрдпाрдж рджूрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯि рдоें рдХे рджाрдпाрджों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोंрдЧे। рдж्рд╡िрддीрдп рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯि рдоें рдХे рджाрдпाрджों рдХो рддृрддीрдп рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯि рдоें рдХे рджाрдпाрджों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯि рдХे рд▓ोрдЧ рдХ्рд░рдо рд╕े рдЕрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोंрдЧे।”

рд╡рд░्рдЧ ( 1 ) рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рджाрдпाрджों рдХी рд╕ूрдЪी– рд╡рд░्рдЧ (1) рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рдоृрддрдХ рдХे рджाрдпाрджों рдХी рд╕ूрдЪी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै –

(1) рдкुрдд्рд░।

(2) рдкुрдд्рд░ी।

(3) рд╡िрдзрд╡ा рдкрдд्рдиी।

(4) рдоाрддा।

(5) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХा рдкुрдд्рд░।

(6) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी।

(7) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ी рдХा рдкुрдд्рд░।

(8) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ी рдХी рдкुрдд्рд░ी।

(9) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдкрдд्рдиी।

(10) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХे рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХा рдкुрдд्рд░ ।

(11) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХे рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी।

(12) рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХे рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдкрдд्рдиी।

рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХे рд╡рд░्рдЧ 2 рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рджाрдпाрджों рдХी рд╕ूрдЪी

(1) рдкिрддा।

(2) (рдХ) рдкुрдд्рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХा рдкुрдд्рд░, (рдЦ) рдкुрдд्рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХी рдкुрдд्рд░ी, (рдЧ) рднाрдИ, (рдЪ) рдмрд╣िрди ।

(3) (рдХ) рдкुрдд्рд░ी рдХे рдкुрдд्рд░ рдХा рдкुрдд्рд░, (рдЦ) рдкुрдд्рд░ी рдХे рдкुрдд्рд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी, (рдЧ) рдкुрдд्рд░ी рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХा рдкुрдд्рд░, (рдШ) рдкुрдд्рд░ी рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХी рдкुрдд्рд░ी।

(4) (рдХ) рднाрдИ рдХा рдкुрдд्рд░ (рдЦ) рдмрд╣िрди рдХा рдкुрдд्рд░, (рдЧ) рднाрдИ рдХी рдкुрдд्рд░ी рддрдеा (рдШ) рдмрд╣िрди рдХी рдкुрдд्рд░ी ।

(5) (1) рдкिрддा рдХा рдкिрддा рддрдеा (2) рдкिрддा рдХी рдоाрддा।

(6) (1) рдкिрддा рдХी рд╡िрдзрд╡ा рддрдеा (2) рднाрдИ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдкрдд्рдиी

(7) (1) рдкिрддा рдХा рднाрдИ рддрдеा (2) рдкिрддा рдХी рдмрд╣िрди।

(8) (1) рдоाрддा рдХा рдкिрддा рддрдеा (2) рдоाрддा рдХी рдоाрддा।

(9) (1) рдоाрддा рдХा рднाрдИ рддрдеा (2) рдоाрддा рдХी рдмрд╣िрди।

рдк्рд░рд╢्рди 72. ‘рдЕ’ рддрдеा ‘рдп’ рджो рднाрдИ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХी рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд╣ैं। рдЕ’ рдПрдХ рдкुрдд्рд░ी рдЫोрдб़рдХрд░ рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै। ‘рдЕ’ рд╢ाрдЦा рд╕े рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рдХा рдЕंрд╢ рдХिрд╕े рдоिрд▓ेрдЧा? рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░ –’рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें ‘рдЕ’ рдХा рдЕंрд╢ рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡ी рднाрдИ ‘рдм’ рдХो рдЪрд▓ा рдЬाрдпेрдЧा рди рдХि рдЙрд╕рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдХिрди्рддु рдпрджि ‘рдЕ’ рддрдеा ‘рдм’ рдкृрдердХ् рд╣ोрддे рддो ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХो рджाрдпрднाрдЧ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рди рдХि рднाрдИ рдХो ।

рдк्рд░рд╢्рди 73. рд╕्рдд्рд░ीрдзрди।   Stridhan.

рдЙрдд्рддрд░- рд╕्рдд्рд░ीрдзрди (Stridhan) – ‘рд╕्рдд्рд░ीрдзрди’ рд╢рдм्рдж рдоें рд╕्рдд्рд░ी рддрдеा рдзрди рджो рд╢рдм्рдж рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрд░्рде рдиाрд░ो рдХी рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрдЦाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЕрд░्рдеों рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рдПрдХ рдоें рдкाрд░िрднाрд╖िрдХ рдЕрд░्рде рд░рдЦрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╕्рдоृрддिрдпों рддрдеा рдмौрдзाрдпрди рдХे рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें ‘рд╕्рдд्рд░ीрдзрди’ рд╢рдм्рдж рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡рд░рди् рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдЬो рдЙрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рджाрдпाрджों рдХो рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

     рдордиु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдзрди– рдХिрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी, рдкुрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рджाрд╕ рдХी рдХोрдИ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी рддрдеा рдЬो рдХुрдЫ рдзрди рд╡े рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी, рдкुрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рджाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХि рд╡े рдХोрдИ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдордиु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡рдзू рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмाрдж рдЬाрдиे рдХे рд╕рдордп рдкिрддा, рдоाрддा рдПрд╡ं рднाрдИ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдЫрд╣ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЙрдкрд╣ाрд░ рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдХी рдХोрдЯि рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै।

       рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдд्рд░ीрдзрди– рдкिрддा, рдоाрддा, рдкрддि рдПрд╡ं рднाрдИ рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдЙрдкрд╣ाрд░ рддрдеा рдЕрдз्рдпрдЧ्рдиि рдПрд╡ं рдЕрдзिрд╡ेрджрдиिрдХा рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдЙрдкрд╣ाрд░ рдЖрджि рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп рд╕्рдоृрддि рдкрд░ рднाрд╖्рдп рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдЬ्рдЮाрдиेрд╢्рд╡рд░ рдиे рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдХी рд╕ूрдЪी рдФрд░ рднी рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ा рджी рд╣ै рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдоें рджाрдп, рд╡िрдХ्рд░рдп, рд╡िрднाрдЬрди рддрдеा рдЕрднिрдЧ्рд░рд╣рдг рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рднी рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдХी рдХोрдЯि рдоें рд░рдЦा рд╣ै। рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдд्рд░ीрдзрди –

рднрдЧрд╡ाрди рджीрди рдмрдиाрдо рдоैрдиा рдмाрдИ, 11 рдПрдореж рдЖрдИреж рдПреж 407 рдоें рдк्рд░िрд╡ी рдХौंрд╕िрд▓ рдиे рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рдХि рдкрддि рд╕े рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХा рд╕्рдд्рд░ीрдзрди рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдЕрддः рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрддि рдХे рджाрдпाрджों рдХो рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै рди рдХि рдЙрд╕рдХे рджाрдпाрджों рдХो।

рдк्рд░рд╢्рди 74 рджрдорджूрдкрдд рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд।

Doctrine of Damdupat’.

рдЙрдд्рддрд░- рджрдорджूрдкрдд рдХा рдиिрдпрдо рд╣िрди्рджू реардг рд╡िрдзि рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдЛрдг рдХे рдиिрдпрдо рдоें рдЕрд╡рдзि рдиिрдпрдо рдХो рдоाрди्рдпрддा рдирд╣ीं рджेрддी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЛрдг рдмрди्рдзрдирдХाрд░ी рддрдеा рд╡рд╕ूрд▓ी рдпोрдЧ्рдп рдеी, рдЪाрд╣े рдХिрддрдиी рд╣ी рдЕрд╡рдзि рдХ्рдпों рди рдмीрдд рдЧрдпी рд╣ो। рдЗрд╕рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рдирд╣ीं рдеा рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХि рдХिрд╕ी рднी рд╕рдордп рдЛрдг рд╕े рджूрдиी рд░рдХрдо рд╕े рдЕрдзिрдХ рд░рдХрдо рдирд╣ीं рд╡рд╕ूрд▓ рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी। рдпрд╣ рдиिрдпрдо рди्рдпाрдп, рд╕ाрдо्рдп рддрдеा рд╢ुрдж्рдз рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХा рдиिрдпрдо рд╣ै।

       рджрдорджूрдкрдд рдиिрдпрдо рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै? – рдпрд╣ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХा рдПрдХ рдиिрдпрдо рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ी рд╕рдордп рдм्рдпाрдЬ рдХी рд░рдХрдо рдоूрд▓ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдпрджि рдЛрдг рдХा рдХोрдИ рднाрдЧ рдЕрджा рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ो рддो рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рд╣ेрддु рдоूрд▓ рд░рдХрдо рдЕрджा рдХी рд╣ुрдИ рд░рдХрдо рдоें рд╕े рдШрдЯा рдХрд░ рд╢ेрд╖ рд░рдХрдо рд╣ोрдЧी। рдкрд░рди्рддु рджрдорджूрдкрдд рдиिрдпрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкुрдиः рдирд╡ीрди рд╕рдордЭौрддे рдж्рд╡ाрд░ा рдм्рдпाрдЬ рдХी рдмрдХाрдпा рд░рдХрдо рдХे рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдмाрдж рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рдХा рдХोрдИ рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।

       рд╣ुрдХुрдо рдЪрди्рдж рдмрдиाрдо рдлूрд▓ рдЪрди्рдж्рд░, рдПреж рдЖрдИреж рдЖрд░реж 1955 рдПрд╕реж рд╕ीреж 1697- рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдоें рдиिрд░ूрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рджрдорджूрдкрдд рдХा рдиिрдпрдо рджो рдХाрд░рдгों рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдк्рд░рдердо рдпрд╣ рдХि рдЛрдгрдХрд░्рддा рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓ рдФрд░ рдм्рдпाрдЬ рдХो рд╢ीрдШ्рд░ाрддिрд╢ीрдШ्рд░ рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдмрдиी рд░рд╣े рддрдеा рджूрд╕рд░ा рдпрд╣ рдХि рдЛрдгрджाрддा рдЕрдкрдиे рдЛрдг рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рдоें рд╕рджैрд╡ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдмрдиा рд░рд╣े рдФрд░ рдЙрдЪिрдд рд╕рдордп рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиे рдЛрдг рдХो рдм्рдпाрдЬ рд╕рд╣िрдд рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░ рд▓े рд▓िрд╕рд╕े рдХि рдм्рдпाрдЬ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рди рдмрдв़рдиे рдкाрдпे рдЬो рдХि рд╡рд╣ рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХे।

рдк्рд░рд╢्рди 75 рджाрди рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡।

Essential elements of Gift.

рдЙрдд्рддрд░-рджाрди рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡- рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рджाрди рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ैं- (1) рджाрддा (2) рдЖрджाрддा (3) рджाрддрд╡्рдп рд╡рд╕्рддु (4) рд╕्рд╡ीрдХृрддि (5) рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддाрдПँ।

( 1 ) рджाрддा- рджाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдХो рджाрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рджाрддा рд╕्рд╡рд╕्рде्рдп рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рддрдеा рд╡рдпрд╕्рдХ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे। рдЙрд╕े рджाрди рдоें рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддु рдХो рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।

( 2 ) рдЖрджाрддा– рджाрди рдоें рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдЖрджाрддा рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЖрджाрддा рдХो рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

( 3 ) рджाрди рдХा рд╡िрд╖рдп – рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рд╡рд░्рддिрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै —

рдкृрдердХ рдЕрдерд╡ा рд╕्рд╡ाрд░्рдЬिрдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि

рд╕्рдд्рд░ी рдзрди

рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рд╕рдо्рдкрджा, рдпрджि рдк्рд░рдеाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╖िрдж्рдз рди рд╣ों।

рджाрдпрднाрдЧ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рдХा рд╣рдХ।

рджाрдпрднाрдЧ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдорд╕्рдд рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि।

       рд╣िрди्рджू рд╡िрдзрд╡ा рдж्рд╡ाрд░ा рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдХोрдИ рдЕंрд╢ рдЬो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдЕрдерд╡ा рджाрдоाрдж рдХो рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рджे рд╕рдХрддी рд╣ै।

(4) рд╕्рд╡ीрдХृрддि – рджाрди рдХी рд╡ैрдзрддा рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдПрд╡ं рджाрдпрднाрдЧ рдоें рдорддрднेрдж рд╣ै। рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрди рдХी рдкूрд░्рдгрддा рдХे рд▓िрдП рдЖрджाрддा рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рджाрдпрднाрдЧ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै।

(5) рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддाрдПँ- рдЖрджाрддा рдХे рдХрдм्рдЬे рдоें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рджाрди рдХे рд╣ेрддु рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рджाрддा рдХे рдХрдм्рдЬे рд╕े рдЖрджाрддा рдХे рдХрдм्рдЬे рдоें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 76 рдоुрдоूрд░्рд╖ рджाрди (рдоृрдд्рдпु рд╢ैрдп्рдпा рджाрди)। Death Bed gift.

рдЙрдд्рддрд░- рдоुрдоूрд░्рд╖ рджाрди (Donatio Mortis Causa) – рдоुрдоूрд░्рд╖ рджाрди рдХो рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдоुрдоूрд░्рд╖ рджाрди рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдоृрдд्рдпु рдХी рдЖрд╢ा рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рджाрди рдоाрди्рдп рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1882 рдХी рдзाрд░ा 129 рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрди рдХे рдЕрдз्рдпाрдп рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рджाрди рдХो рдЕрдкрд╡рд░्рдЬिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рджाрди рдХे рд▓िрдП рд╡िрдзिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рджिрдпा рдЬाрдп рдХि рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдк्рд░рддिрдЧ्рд░ाрд╣ी рдоें рдЪрд▓ी рдЬाрдп, рдЪाрд╣े рджाрди рдоौрдЦिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рдЬाрдп рдЕрдерд╡ा рд▓ेрдЦрдмрдж्рдз рд╣ो।

рдк्рд░рд╢्рди 77. рджाрди рдХрдм рдкूрд░्рдг (рд╡ैрдз) рд╣ोрддा рд╣ै?

When does gift become valid?

рдЙрдд्рддрд░- рджाрди рдХрдм рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै? – рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рджाрди рддрднी рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрдм्рдЬे рдХे рд╕ाрде рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рджाрди рдоौрдЦिрдХ рддрдеा рд▓िрдЦिрдд рджोрдиों рд░ूрдк рдоें рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рджाрди рдХी рд╡ैрдзрддा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрдЧ्рд░ाрд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

      рд▓рд▓्рд▓ू рд╕िंрд╣ рдмрдиाрдо рдЧुрд░ुрдирд░ाрдпрдг, (1923) 45 рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрди्рддрд░рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдиे рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рджाрди-рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдпрдо рдХो рдЕрдм рдЕрддिрдХ्рд░рдоिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрди्рддрд░рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрди рдХिрд╕ी рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рджाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫрдпा рдмिрдиा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХे рд╣рд╕्рддांрддрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЖрджाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡рдпं рдЙрд╕рдХी рдУрд░ рд╕े рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдХे рджाрди рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджाрддा рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдФрд░ рдЬрдм рддрдХ рд╡рд╣ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд░्рде рд╣ो, рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।

        рдЕрддः рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдоें рджाрди рддрднी рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХрдм्рдЬे рдХे рд╕ाрде рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 78 рджाрди рдПрд╡ं рд╡рд╕ीрдпрдд рдоें рдЕрди्рддрд░ ।

Difference between Gift and Will.

рдЙрдд्рддрд░-рджाрди рдПрд╡ं рд╡рд╕ीрдпрдд рдоें рдЕрди्рддрд░- рдоिрддाрдХ्рд╖рд░ा рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдХा рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ, рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХे рдмिрдиा рдХрд░рдиा рджाрди рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░рддिрдЧ्рд░ाрд╣ी рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдПрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рддिрдЧ्рд░ाрд╣ी рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рди рдХि рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े। рдбॉреж рд╕ेрди рдХा рднी рдпрд╣ी рдордд рд╣ै рдХि рджाрди рд╕े рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдХा рд╡िрд▓рдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рджूрд╕рд░े рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рддрднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╡рд╣ рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХी рдЕрдиुрдорддि рджे рджेрддा рд╣ै।

     рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 122 рдоें рджाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджाрди рдХिрд╕ी рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рджाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫाрдкूрд░्рд╡рдХ рдмिрдиा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХे рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЖрджाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡рдпं рдпा рдЙрд╕рдХी рдУрд░ рд╕े рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдХे рджाрди рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╡рд╕ीрдпрдд – рдЗрдЪ्рдЫा рдкрдд्рд░ (рд╡рд╕ीрдпрдд) рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдПрдХ рд╡िрдзिрдХ рдШोрд╖рдгा рд╣ै рдЬिрд╕рдХो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рдЗрдЪ्рдЫिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдпрд╣ рдЗрдЪ्рдЫा рдкрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдиिрд░्рд╡рд░्рддрди рдХा рд▓ेрдЦ рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рдлिрд░ рднी рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рдХि рд╣िрди्рджू рдЗрдЪ्рдЫाрдкрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдиिрд░्рд╡рд░्рддрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХाрдд्рдпाрдпрди рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि рдЬो рдХुрдЫ рдоृрдд्рдпु рдЕрдерд╡ा рдмीрдоाрд░ी рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рджिрдпे рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдХी рдЬाрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрд╡рд╢्рдп рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдпрджि рд╡рд╣ рджिрдпे। рдмिрдиा рд╣ी рдорд░ рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЙрд╕рдХो рджाрди рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдХिрдпे рдЬाрдпेंрдЧे। рдпрджि рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдЬो рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдоृрддрдХ рдХे рджाрдпाрджों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 79. рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдиिрдпрдо ।

Rules of succession in case of Hindu females.

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 15 рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдоों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी (Intestate) рдорд░рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрджि рдХोрдИ рдорд╣िрд▓ा рд╡рд╕ीрдпрдд рдХрд░рдХे рдорд░рддी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоें рдЙрд╕рдХी рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХा рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 16, рдзाрд░ा 15 рдоें рд╡िрд╣िрдд рд╡िрднिрди्рди рд╢्рд░ेрдгी рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों (Various categories of heirs) рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдХ्рд░рдо рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдзाрд░ा 16 рдХी рдЙрдкрдзाрд░ा (1) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдкाँрдЪ рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯिрдпों рдоें рдмाँрдЯे рдЧрдпे рд╣ैं। рдкाँрдЪों рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯिрдпों рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЬाрддी рд╣ै।

    рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 15 рдиिрдо्рди рд╣ै –

      рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░ी рдЬो рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдорд░рддी рд╣ै рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 16 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдиिрдпрдоों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рди рдкрд░ рди्рдпाрдЧрдоिрдд рд╣ोрдЧी –

(1) рдк्рд░рдердорддः рдкुрдд्рд░ों рддрдеा рдкुрдд्рд░िрдпों рдкрд░ (рдЬिрд╕рдоें рдХिрд╕ी рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ рдпा рдкुрдд्рд░ी рдХी рд╕рди्рддाрдиें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं) рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдкрддि рдкрд░।

(2) рдж्рд╡िрддीрдпрддः рдЙрд╕рдХे рдкрддि рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों рдкрд░।

(3) рддृрддीрдпрддः рдЙрд╕рдХी рдоाрддा рддрдеा рдкिрддा рдкрд░।

(4) рдЪрддुрд░्рдердд: рдпрджि рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрддी рдоृрддрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдкुрдд्рд░, рдкुрдд्рд░ी, рдкрддि рдпा рдкрддि рдХे рд╡ाрд░िрд╕ рдпा рдоाрддा-рдкिрддा рдирд╣ीं рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХे рдкिрддा рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी।

(5) рдЕрди्рдд рдоें рдпрджि рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░, рдкुрдд्рд░ी, рдкрддि, рдкрддि рдХे рд╡ाрд░िрд╕, рдоाрддा-рдкिрддा рдпा рдкिрддा рдХे рдмाрд░िрд╕ рдирд╣ीं рд╣ैं рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХी рдоाрддा рдХे рд╡ाрд░िрд╕ों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी।

рдк्рд░рд╢्рди 80. рдЧрд░्рднрд╕्рде рд╢िрд╢ु рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।

Rights of child in womb.

рдЙрдд्рддрд░- рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдХी рдзाрд░ा 20 рдоें рдЧрд░्рднрд╕्рде рдмाрд▓рдХ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдиिрдпрдо рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै –

          “рдЬो рдмाрд▓рдХ рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╕рдордп рдЧрд░्рдн рдоें рд╕्рдеिрдд рдеा рдФрд░ рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЬीрд╡िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХे рджाрдпрднाрдЧ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЙрд╕рдХे рд╡рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोंрдЧे рдЬो рдпрджि рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рд╣ोрддा рддो рдЙрд╕рдХे рд╣ोрддे рдФрд░ рдРрд╕ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рджाрдп рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рдХी рддिрдеि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ीрд▓ рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕рдордЭी рдЬाрдпेрдЧी।”

      рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЧрд░्рднрд╕्рде рдмाрд▓рдХ рдЙрд╕ рджрд╢ा рдоें рджाрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдпрджि –

(1) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдмाрд▓рдХ рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╕рдордп рдЧрд░्рдн рдоें рдЖ рдЧрдпा рдеा।

(2) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдмाрд▓рдХ рдмाрдж рдоें рдЬीрд╡िрдд рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рдеा।

       рдпрджि рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рджोрдиों рд╢рд░्рддें рдкूрд░ी рд╣ो рдЧрдпी рд╣ैं рддो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдмाрд▓рдХ рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рджाрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рдХि рд╡рд╣ рдпрджि рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЬीрд╡िрдд рд╣ोрддा рддो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा। рдХोрдИ рднी рдкुрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рдкुрдд्рд░ी, рдЬो рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╕рдордп рдоाрдд рдХे рдЧрд░्рдн рдоें рд╣ै, рд╡िрдзि рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╡рд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдо рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдЕрдиिрд╣िрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдиे рдХुрдЫ рдХाрд▓ рдХे рд▓िрдпे рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд▓े рд▓ी рдеी рдФрд░ рдЬो рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрд╕рд╕े рдКрдкрд░ рд╣рдХ рд░рдЦрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 81. рд╕рдорд╕्рдпाрдпें ।   Problems.

рд╕рдорд╕्рдпा 1. ‘рдХ’ рдиाрдордХ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी ‘рдЦ’ рдХे рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рддे рдПрдХ рджूрд╕рд░ी рдорд╣िрд▓ा ‘рдЧ’ рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддा рд╣ै। рдХ्рдпा ‘рдХ’ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣िрди्рджू рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡ैрдз рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░्рдгрддः рд╣िрди्рджू рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдЙрдд्рддрд░ – рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955 рдХी рдзाрд░ा 5 (1) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рд╡ैрдзрддा рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рджोрдиों рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдХा рдкрддि рдпा рдкрдд्рдиी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрджि рдХिрд╕ी рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдПрдХ рдкрдд्рдиी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рддे рд╡рд╣ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░ी рдорд╣िрд▓ा рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рднी рдПрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рддे рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी। рдпрджि рдХोрдИ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рджрдг्рдб рд╕ंрд╣िрддा рдХी рдзाрд░ा 494 рдПрд╡ं 495 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рджрдг्рдбрдиीрдп рд╣ोрдЧा।

       рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рддрде्рдпों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि ‘рдХ’ рдХी рдк्рд░рдердо рдкрдд्рдиी ‘рдЦ’ рдЬीрд╡िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ ‘рдЧ’ рдиाрдордХ рджूрд╕рд░ी рдорд╣िрд▓ा рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП ‘рдХ’ рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдЧ’ рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрд╡ैрдз рд╣ै।

рд╕рдорд╕्рдпा 2. ‘рдЕ’, рдиाрдордХ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖, ‘рдм’ рдиाрдордХ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдорд╣िрд▓ा рд╕े рдЬो рдХि рд▓ाрдЦों рд░ुрдкрдпों рдХी рд╕्рд╡ाрдоिрдиी рд╣ै, ‘рдм’ рдХी рд╕рдо्рдорддि рд▓ेрдХрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдпрджि ‘рдм’ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдпрд╣ рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдХि ‘рдм’ рдЪिрдд्рддрд╡िрдХृрддि рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╕рдо्рдорддि рджेрдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдирд╣ीं рд╣ै рддो рдХ्рдпा рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा?

рдЙрдд्рддрд░- рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рдХोрдИ рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ (рдХ) рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдХृрддि рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╕рд╣рдорддि рджेрдиे рдХे рдЕрдпोрдЧ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै, рдЕрдерд╡ा (рдЦ) рдпрджि рд╕рд╣рдорддि рджेрдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХृрддि рдЕрдерд╡ा рдЗрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХृрддि рд╕े рдкीрдб़िрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдеा рд╕рди्рддाрди рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рдЕрдпोрдЧ्рдп рд╣ो рдЕрдерд╡ा (рдЧ) рдкाрдЧрд▓рдкрди рдХे рджौрд░े рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдкीрдб़िрдд рд░рд╣рддा рд╣ो, (рдШ) рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдмौрдж्рдзिрдХ рд╢рдХ्рддि рдоें рдЗрддрдиा рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рдХि рд╡рд╣ рд╕рд╣ी рдмाрдд рди рд╕рдордЭ рд╕рдХрддा рд╣ो।

       рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рддрде्рдпों рдоें рдЬрд╣ाँ ‘рдм’ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдпрд╣ рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдХि ‘рдм’ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╕рдо्рдорддि рджेрдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рдирд╣ीं рд╣ै, ‘рдЕ’ рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдм’ рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 5 (1) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡ैрдз рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा।

рд╕рдорд╕्рдпा 3. ‘рдЕ’ рдиाрдордХ рд╣िрди्рджू рдЬिрд╕рдХी рдЖрдпु 19 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै, рдХा ‘рдЦ’ рдиाрдордХ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд▓рдб़рдХी рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЖрдпु 16 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै। рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкूрд░्рдг рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╣ै?

рдЙрдд्рддрд░- рдирд╣ीं। рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1978 рдоें рдХिрдП рдЧрдП рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рд╡рд░ рдХी рдЖрдпु 21 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рдХрди्рдпा рдХी рдЖрдпु 13 рд╡рд░्рд╖ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।

        рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें ‘рдХ’ рдЬो рдХि рд╡рд░ рд╣ै, рдХी рдЖрдпु 19 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा ‘рдЦ’ рдЬो рдХि рдХрди्рдпा рд╣ै, рдХी рдЖрдпु 16 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै рдЬो рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, 21 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рджोрдиों рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ै।

рд╕рдорд╕्рдпा 4. ‘рдХ’ рдиे рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी ‘рдЦ’ рд╕े рд╣िрди्рджू рд╡ैрджिрдХ рд░ीрддि рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕рдХे рджो рд╕рди्рддाрдиें рднी рд╣ुрдИ। ‘рдХ’ рдПрдХ рдЕрднिрдоाрдиी рдПрд╡ं рд╢ंрдХाрд▓ु рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдеा рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдоाрддा-рдкिрддा рдПрд╡ं рднाрдИ рд╕े рдЖрдкрд╕ी рд╡ैрдордирд╕्рдп рднी рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрди्рд╣ीं рд╡ैрдордирд╕्рдпрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рдХिрд░ाрдпे рдХे рдордХाрди рдоें рд░рд╣рдиे рд▓рдЧा। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рдкрддि рдПрд╡ं рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХрдЯुрддा рдЖрдиे рд▓рдЧी рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрдд्рдиी рдХा рдкрддि рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा рдЕрдиिрд╖्рдЯрдХाрд░ी рд╣ो рдЧрдпा। рдмाрдд рдЗрддрдиी рдмрдв़ рдЧрдИ рдХि рд╡рд╣ рдкрдд्рдиी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмрдЪ्рдЪों рдХो рднी рдкрд░ेрд╢ाрди рдХрд░рдиे рд▓рдЧा, рдЬो рдХि рдкрдд्рдиी рдПрд╡ं рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЕрд╕рд╣рдиीрдп рд╣ो рдЧрдпा рдЬिрд╕рд╕े рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХो рдШोрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд▓ेрд╢ рдкрд╣ुंрдЪрддा рдеा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдмुрд░ा рдЕрд╕рд░ рдкрдб़рддा рдеा। рдХ्рдпा рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрддि рдХो рдХ्рд░ूрд░рддा рдХे рд▓िрдП рджोрд╖ी рдард╣рд░ाрддे рд╣ुрдП рдкрдд्рдиी рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।

рдЙрдд्рддрд░- рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рд╣िрди्рджू рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 10 рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рддрде्рдпों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдкрддि рдХो рдХ्рд░ूрд░рддा рдХा рджोрд╖ी рдард╣рд░ाрддे рд╣ुрдП рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдкрддि рдХा рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдПрд╡ं рднाрдИ рд╕े рд╡ैрдордирд╕्рдп рд╣ोрдиा, рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд░рд╣рдиा рддрдеा рдкрдд्рдиी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмрдЪ्рдЪों рдХो рднी рдк्рд░рддाрдбिрдд рдХрд░рдХे рдЙрдирдХो рдШोрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд▓ेрд╢ рдкрд╣ुँрдЪाрдиा, рдкрддि рдХी рдХ्рд░ूрд░рддा рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдкрддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рди्рдпाрдпिрдХ рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдк्рддि рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рди्рдпाрдпрд╕ंрдЧрдд рд╣ोрдЧा।

рд╕рдорд╕्рдпा 5. ‘рдХ’ рдиाрдордХ рдкुрд░ुрд╖ рдХा ‘рдЦ’ рдиाрдордХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд ‘рдХ’ рдирдкुंрд╕рдХ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХ्рдпा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╣ै?

рдЙрдд्рддрд░- рд╣ाँ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡िрд╡ाрд╣ рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╣ै। рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХोрдИ рднी рд╡िрд╡ाрд╣, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпा рдмाрдж рдоें рд╕рдо्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ो, рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рд╢ूрди्рдпрдХрд░рдгीрдп рд╕рдордЭा рдЬाрдПрдЧा

(1) рд╡िрд╡ाрд╣ рд╡िрдзि (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1976 рдХे рдкूрд░्рд╡-рдпрд╣ рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рднी рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рдиे рдХे рд╕рдордп рддрдХ рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдирдкुंрд╕рдХ рдеा।

(2) рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдХा рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХा рд╣ोрдиा।

(3) рдЬрд╣ाँ рдпाрдЪी рдХी рдЕрдерд╡ा рдХрди्рдпा рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╕рд╣рдорддि, рдЬैрд╕ा рдХि рдзाрд░ा 5 рдЙрдкрдзाрд░ा (VI) рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै, рдмрд▓ рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдерд╡ा рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдХिрд╕ी рддाрдд्рд╡िрдХ рддрде्рдп рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХрдкрдЯ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рд╣рдорддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै।

рд╕рдорд╕्рдпा 6. ‘рдЕ’ рдиाрдордХ рдПрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ ‘рдм’ рдиाрдордХ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рд╕े рд╣ुрдЖ। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХे рдЕрди्рджрд░ рд╣ी ‘рдЕ’ рдХो рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдЙрд╕рдХी рдкрдд्рдиी рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрд╕рд░्рдЧ рд╕े рдЧрд░्рднрд╡рддी рд╣ै рддो рдХ्рдпा ‘рдЕ’ рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рдШोрд╖िрдд рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЙрдд्рддрд░- рд╣ाँ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 12 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд ‘рдЕ’ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рдШोрд╖िрдд рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрдд्рд░ рдХी рд╕рдлрд▓рддा рд╣ेрддु рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдпाрдЪी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдХे рдЧрд░्рднрд╡рддी рд╣ोрдиे рдХी рдмाрдд рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рдеा рддрдеा рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрдд्рд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ोрдиे рдХे рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХे рднीрддрд░ рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЕрдХृрддрддा рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдпाрдЪी рдпрд╣ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░े рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рд╡рд╣ рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░рджाрддा рдХे рдЧрд░्рднрд╡рддी рд░рд╣рдиे рдХी рдмाрдд рд╕ рдкूрд░्рдгрддрдпा рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рдеा।

рд╕рдорд╕्рдпा 7. рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдоाрдорд▓े рдоें рдПрдХ рджрдо्рдкрдд्рддि рдиे рд╡ाрджी рдХो рдмिрдиा рдФрдкрдЪाрд░िрдХрддा рдкूрд░ी рдХिрдпे рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा। рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкिрддा рдиे рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд╡рд╕ीрдпрдд рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдкрдиे рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкुрдд्рд░ рдХो рджे рджिрдпा рддрдеा рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкुрдд्рд░िрдпों рдХो рдХोрдИ рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рджिрдпा। рдкिрддा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдкुрдд्рд░िрдпों рдиे рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рджाрд╡ा рдХिрдпा। рдХ्рдпा рдРрд╕ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा?

рдЙрдд्рддрд░- рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рддрде्рдпों рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рд╕े рд╣рдо рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рд╕рдордп рд╡ाрджी рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдоाрддा-рдкिрддा рдПрд╡ं рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдмीрдЪ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкुрдд्рд░ рдХे рд▓ेрди-рджेрди рдХी рд╢рд░्рддों рдХा рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕрддः рдРрд╕ा рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдЕрд╡िрдзिрдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рд╡ैрдз рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рд▓िрдП рд▓ेрди-рджेрди рдХा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкिрддा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдпी рд╡рд╕ीрдпрдд рдиिрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрд╕рдХे рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкुрдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ोрдЧी।

рд╕рдорд╕्рдпा 8. ‘рдХ’ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдкैрддृрдХ рддрдеा рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ै। рд╡рд╣ ‘рд╕ рдиाрдордХ рдкुрдд्рд░ рдХो рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд▓ेрддा рд╣ै। рдХ्рдпा ‘рд╕’ рдХे рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╕े ‘рдХ’ рдХी рдкृрдердХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдЧी?

рдЙрдд्рддрд░- рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рддрде्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ ‘рд╕’ рдХे рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рд╕े ‘рдХ’ рдХी рдкृрдердХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рд╡рд╣ рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЪाрд╣े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। ‘рд╕’ рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рдмाрдж рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрдЧा рдЬैрд╕ा рдХि рдПрдХ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкुрдд्рд░ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдП рд╣ोрддा рдЕрд░्рдеाрдд् ‘рд╕’ рддрдеा ‘рдХ’ рдХो рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд╣рдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा। ‘рд╕’, ‘рдХ’ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкैрддृрдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдкूрд░्рд╡ рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рд╕े рдЙрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рдмाрдз्рдп рд╣ोрдЧा рдЬिрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдПрдХ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкुрдд्рд░ рдмाрдз्рдп рд╣ोрдЧा।

рд╕рдорд╕्рдпा 9. ‘рдЕ’ рдЬो ‘рдм’ рдХा рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкिрддा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ ‘рдм’ рдХो ‘рд╕’ рдХो рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рджिрдпा। рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рдкूрд░्рд╡ рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкिрддा рдиे рдЕ’ рдХो рдЗрд╕ рдЖрд╢рдп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджिрдпा рдХि рдЙрд╕рдХी рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдкрдд्рдиी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрд╕рдХा рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкुрдд्рд░ рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЪрд▓ рдПрд╡ं рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ोрдЧा। рдХ्рдпा рдмाрдж рдоें ‘рдЕ’ рдПрд╡ं ‘рд╡’ рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкिрддा рдкрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рджрдмाрд╡ рдбाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рд╣ी рдЕрдкрдиे рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкुрдд्рд░ рдХो рдЕрди्рддрд░िрдд рдХрд░ рджे?

рдЙрдд्рддрд░- ‘рдм’ рддрдеा ‘рдм’ рдХे рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдкिрддा ‘рдЕ’ рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ोрддा рдкिрддा ‘рд╕’ рдкрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рджрдмाрд╡ рдирд╣ीं рдмрдиा рд╕рдХрддे рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЪрд▓ рдПрд╡ं рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рддрдд्рдХाрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдХрд░ рджे। рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 13 рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХे рдмीрдЪ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЖрд╢рдп рдХा рдХोрдИ рд╕рдордЭौрддा рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा рдЕрддः рджрдд्рддрдХрдЧ्рд░рд╣ीрддा рдкुрдд्рд░ рдХो рд╡рд╣ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдоृрдд्рдпोрдкрд░ाрди्рдд рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी।

рд╕рдорд╕्рдпा 10. рдЬрд╣ाँ 5 рдоाрд╣ рдХी рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдоाрддा рдЬिрд╕рдиे рдкрддि рд╕े рддрд▓ाрдХ рд▓े рд▓िрдпा рдеा рдФрд░ рдЬो рдЕрдкрдиी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рд░рдЦрддी рдеी, рдкिрддा-рдоाрддा рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдоें рджेрдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рдмाрдж рд╡िрджेрд╢ рдЪрд▓ी рдЧрдИ। рдкुрдд्рд░ी рдиाрдиा-рдиाрдиी рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рд▓рдЧी рддрдеा рдЙрдирд╕े рдЙрд╕рдХा рдЕрдЯूрдЯ рд╕्рдиेрд╣ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдмाрдж рдоें рдкुрдд्рд░ी рдХे рдкिрддा рдиे рдЗрд╕ рдЖрд╢рдп рдХा рд╡ाрдж рджाрдпрд░ рдХिрдпा рдХि рдкुрдд्рд░ी рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдкुрдд्рд░ी рдХा рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ै। рдХ्рдпा рдкुрдд्рд░ी рдХो рдкिрддा рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП?

рдЙрдд्рддрд░ – рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рд╣िрддों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдкिрддा рдЬो рдХि рдкुрдд्рд░ी рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХाрд░्рдпों рдоें рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд╣ै, рдЙрд╕рдХो рдкुрдд्рд░ी рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рд╕ौंрдкी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ाँ рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рдЪрдпрди рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХे рдиाрдиा-рдиाрдиी рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдкिрддा рдХे рдмीрдЪ рд╣ै, рдЕрддрдПрд╡ рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкिрддा рдХी рд╣ी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рдкुрдд्рд░ी рдХो рджेрдиा рдЕрдзिрдХ рд╢्рд░ेрдпрд╕्рдХрд░ рд╣ोрдЧा।

рд╕рдорд╕्рдпा 11. рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдоाрдорд▓े рдоें рдПрдХ рд╡िрдзрд╡ा 3 рдкुрдд्рд░ рдПрд╡ं 4 рдкुрдд्рд░िрдпों рдФрд░ рдПрдХ рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ी рдХा рдкुрдд्рд░ (рдиाрддी) рдПрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдеे। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдХрд░्рдд्рддा рд╡िрдзрд╡ा рдорд╣िрд▓ा рдеी рдЬो рдШрд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рджेрдЦрддी рдеी, рд╡िрдзрд╡ा рдХी рддीрдиों рдкुрдд्рд░िрдпाँ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдеीं। рд╡िрдзрд╡ा рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫोреЬी рдЧрдИ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рдоाрд▓рдХिрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрд╕рдиे рдПрдХ рд╡िрдХ्рд░рдп-рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдЕрдкрдиे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा, рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдЙрд╕рдиे рдоाрдд्рд░ 1,000 (рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рд░ुрдкрдпे) рджिрдЦाрдпा рдеा рдЬрдмрдХि рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдХोрдИ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдирд╣ीं рдеी। рдХ्рдпा рд╡िрдзрд╡ा рдХे рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдЧрд▓рдд рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕े рдиिрд░рд╕्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮрдоि рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП?

рдЙрдд्рддрд░- рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 8 (2) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХी рдкूрд░्рдг рдЕрдиुрдЬ्рдЮा рдХे рдмिрдиा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХी рдХिрд╕ी рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдХिрд╕ी рднाрдЧ рдХो рдмрди्рдзрдХ рдпा рднाрд░िрдд рдпा рд╡िрдХ्рд░рдп, рджाрди рдЕрдерд╡ा рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा рддрдеा рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХे рд▓िрдП рдкрдЯ्рдЯे рдкрд░ рдирд╣ीं рджेрдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рддрдеा рдЗрдЪ्рдЫा рдкрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдкрд░ рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдЬрд╣ाँ рдХि рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдХोрдИ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдирд╣ीं рдеी, рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХोрдИ рдЕрдиुрдорддि рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд╕े рднी рдирд╣ीं рд▓िрдпा рдеा, рдЙрд╕рдХे рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдЧрд▓рдд рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдиिрд░рд╕्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮрддि рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।

рд╕рдорд╕्рдпा 12. ‘рдЕ’ рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдкрдиी рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рди्рддाрди рдХो рд╡рд╕ीрдпрдд рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХे рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рд╣ेрддु рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рдЙрд╕ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдЙрд╕рдХी рдоाрддा рдХो рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪाрдд् ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдоृрдд्рдпोрдкрд░ाрди्рдд рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рди्рддाрди рдХी рдоाрддा рдЬो рдХि рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдеी, рдЙрд╕рдиे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ाрдиा рдЪाрд╣рддी рдеी। рдХ्рдпा рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рди्рддाрди рдХी рдоाрддा рдХो рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ाрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП?

рдЙрдд्рддрд░- рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рддрде्рдпों рдХे рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдЕрднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╕ीрдпрддी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рднी рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ा рд╕рдХे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рд╕рди्рддाрди рдХी рдоाрддा рдХो рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░ाрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।

рд╕рдорд╕्рдпा 13. рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдоाрдорд▓े рдоें рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░ी рдПрдХ рдкुрдд्рд░ рдХो рдЬрди्рдо рджेрдХрд░ рдорд░ рдЧрдИ । рдкुрдд्рд░ рдХा рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдЙрд╕рдХे рдиाрдиा рдиे рдХिрдпा। рдиाрдиा рдиे рдкुрдд्рд░ рдХे рдкिрддा рдХो рдпрд╣ рд╡рдЪрди рджिрдпा рдХि рдЙрд╕े рджो рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкिрддा рдХे рдпрд╣ाँ рднेрдЬ рджिрдпा рдЬाрдпेрдЧा। рдЙрд╕рдХे рджो рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдХा рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдкिрддा рдХे рдкाрд╕ рдЙрд╕े рдирд╣ीं рднेрдЬा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдмीрдЪ рдкिрддा рдиे рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд▓िрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХो рджूрд╕рд░ा рдкुрдд्рд░ рднी рдкैрджा рд╣ुрдЖ। рдкिрддा рдЕрдкрдиे рдкрд╣рд▓े рдкुрдд्рд░ рд╕े рдПрдХ рдмाрд░ рдоिрд▓рдиे рдЧрдпा рддो рдкुрдд्рд░ рдиे рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рд╕े рдЗрди्рдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдпрджि рдкिрддा рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╡ाрдж рджाрдпрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдХ्рдпा рдкुрдд्рд░ рдХो рдкिрддा рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП?

рдЙрдд्рддрд░ – рдзाрд░ा 13 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд╡рдпрд╕्рдХ рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рдПрд╡ं рд╣िрдд рд╣ी рд╕рдмрд╕े рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХрддा рдПрд╡ं рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी рдЬाрдПрдЧी рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдкिрддा рдХे рдмाрдж рдХो рдЦाрд░िрдЬ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдкुрдд्рд░ рдХो рдкिрддा рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдкुрдд्рд░ рдиे рд╕्рд╡рдпं рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рд╕े рдЗрди्рдХाрд░ рднी рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкुрдд्рд░ рдХा рд╣िрдд рдиाрдиा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд░рд╣рдиे рдоें рд╣ै। рдкिрддा рдиे рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рднी рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рднी рдЙрд╕े рдПрдХ рдкुрдд्рд░ рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдкुрдд्рд░ рдХो рдкिрддा рдХी рдЕрднिрд░рдХ्рд╖ा рдоें рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рд╕рдорд╕्рдпा 14. ‘рдЕ’ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рд╕े рджाрдпрд░ूрдк рдоें рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдмाрдж рдоें рдХो рдкुрдд्рд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ। рдХ्рдпा ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рд╣ै?

рдЙрдд्рддрд░ – рдкूрд░्рд╡рдЬों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЕрдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдкुрдд्рд░, рдкौрдд्рд░ рдПрд╡ं рдк्рд░рдкौрдд्рд░ рдХो, рдпрджि рдХोрдИ рдЬीрд╡िрдд рд╣ै рддो рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдЬрдирдХ рдХे рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдПрдХ рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╣рдХ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

       рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдкुрдд्рд░ ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЬрди्рдорддः рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рдмрд░ाрдмрд░, рдЕрд░्рдеाрдд् рдЖрдзे рдЕंрд╢ рдХा рд╣рдХрджाрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрдк्рд░рддिрдмрди्рдз рджाрдп рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि ‘рдЕ’ рдХा рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдЙрд╕рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ рдХो рд╣рдХрджाрд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдмाрдзिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा।

        рдпрджि ‘рдЕ’ рдХो рдХोрдИ рдкुрдд्рд░ рди рд╣ोрддा рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рднाрдИ рд╣ी рд╣ोрддा рддो рдЙрд╕ рджрд╢ा рдоें ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рдЙрд╕рдХा рднाрдИ рдХोрдИ рд╣рдХ рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдпрд╣ाँ ‘рдЕ’ рдХा рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдЙрд╕рдХे рднाрдИ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдПрдХ рдмाрдзा рдеी।

рд╕рдорд╕्рдпा 15. ‘рдЕ’, ‘рдм’ рддрдеा ‘рд╕’ рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╣ै рдФрд░ рдмाрдж рдоें ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрдд्рдиी рддрдеा рдПрдХ рдкुрдд्рд░ी рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоें ‘рдм’ рдХी рднी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХे рдХोрдИ рд╕्рдд्рд░ी рджाрдпाрдж рдирд╣ीं рдеी। рд╡рд╣ाँ ‘рдм’ рдХा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╣िрд╕्рд╕ा рдХिрд╕рдХो рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрдЧा?

рдЙрдд्рддрд░- рдЬрд╣ाँ ‘рдЕ’ рдХी рдоृрдд्рдпु рдкрдд्рдиी рддрдеा рдПрдХ рдкुрдд्рд░ी рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоें ‘рдм’ рдХी рднी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХे рдХोрдИ рд╕्рдд्рд░ी рджाрдпाрдж рдирд╣ीं рдеा рддो рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें ‘рдм’ рдХा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╣िрд╕्рд╕ा рдПрдХрдоाрдд्рд░ ‘рд╕’ рдХो рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдоें рди्рдпाрдЧрдд рд╣ोрдЧा рди рдХि ‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рддрдеा рдЙрд╕рдХी рдкुрдд्рд░ी рдХो рдХ्рдпोंрдХि ‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдЕрдерд╡ा рдкुрдд्рд░ी рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे рдЬो рдЙрд╕рдХे рдкрддि рдХे рд╕ाрде рдиिрд░्рдоिрдд рдеा рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें ‘рдЕ’ рдХी рд╡िрдзрд╡ा рддрдеा рдкुрдд्рд░ी рдоिрд▓рдХрд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा 1/3 рдЕंрд╢ рд▓ेंрдЧे।

рд╕рдорд╕्рдпा 16. ‘рдЕ’ рдПрдХ рд╡िрдзрд╡ा ‘рдм’, рдПрдХ рдкुрдд्рд░ ‘рдп’ ‘рдХ’, ‘рдЦ’, ‘рдЧ’, рдкुрдд्рд░ी ‘рдд’ рддрдеा рдкूрд░्рд╡ рдоृрдд рдкुрдд्рд░ी ‘рде’ рдХी рджो рдкुрдд्рд░िрдпों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдорд░рддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╣िрд╕्рд╕े рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрдЧा?

рдЙрдд्рддрд░-‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें ‘рдм’, ‘рдп’ рддрдеा ‘рдд’, ‘рдЕ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा 1/5 рдЕंрд╢ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ेंрдЧे рддрдеा рдкुрдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкुрдд्рд░िрдпाँ 1/10 рдЕंрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेंрдЧी।

рд╕рдорд╕्рдпा 17. ‘рдЕ’ рдиाрдордХ рдПрдХ рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ। рдЙрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдХोрдИ рд╕рди्рддाрди рдирд╣ीं рдеी। рдЙрд╕рдХे рдХुрдЯुрдо्рдм рдоें рдЙрд╕рдХी рд╕рдЧी рдмрд╣िрди рддрдеा рд╕ौрддेрд▓े рднाрдИ-рдмрд╣िрди рдоौрдЬूрдж рдеे। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдХौрди рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेрдЧा?

рдЙрдд्рддрд░ – рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдХुрдЫ рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдо рджिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं рдЬो рдзाрд░ा 18 рд╕े 22 рддрдХ рдоें рдЙрдкрдмрди्рдзिрдд рд╣ैं। рдпे рдиिрдпрдо рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рд▓ाрдЧू рд╣ोंрдЧे। рдЪाрд╣े рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХिрд╕ी рд╣िрди्рджू рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдорд░ рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╣िрди्рджू рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдиिрд░्рд╡рд╕ीрдпрдд рдорд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╢ुрд░ू рд╣ो। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдоाрдорд▓े рдоें рдЬрд╣ाँ рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╕рдЧी рдмрд╣िрди рдПрд╡ं рд╕ौрддेрд▓े рднाрдИ-рдмрд╣िрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рд╕рдЧी рдмрд╣िрди рд╕ौрддेрд▓ी рднाрдИ рдмрд╣िрди рдХो рдЕрдкрд╡рд░्рдЬिрдд рдХрд░рдХे рд╕рдо्рдкрдд्рддि рджाрдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ेрдЧी।

рд╕рдорд╕्рдпा 18. ‘рдХ’ рдХे рддीрди рдкुрдд्рд░ рд╣ैं—рдк, рдл, рдм। рдл рдХे рджो рдкुрдд्рд░ ‘рдЪ’, ‘рдЫ’ рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा ‘рдм’ рдХे рджो рдкुрдд्рд░ ‘рдо’, ‘рди’ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпे рд╕рднी рд╕рди्рддाрдиें ‘рдХ’ рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдпрджि ‘рдл’ рддрдеा ‘рдм’ рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЬाрдп рдФрд░ рд╡े рдЕрдкрдиी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЫोрдб़рдХрд░ рдорд░ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдоृрдд ‘рдл’ рдХे рджोрдиों рдкुрдд्рд░ ‘рдЪ’ рддрдеा ‘рдЫ’ рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдЕрд▓рдЧ рд╕े рддрдеा ‘рдм’ рдХे рджोрдиों рдкुрдд्рд░ ‘рдо’ рдПрд╡ं ‘рди’ рдПрдХ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░ेंрдЧे рдЬो рдЕрдкрдиे рдоृрдд рдкिрддा рдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХो рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХ्рдпा рдпрджि рдЗрдирдоें рд╕े ‘рдЪ’ рдЕрдерд╡ा ‘рдЫ’ рдПрд╡ं ‘рдо’ рддрдеा ‘рди’ рдХे рдХोрдИ рдкुрдд्рд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдоृрдд рдкिрддाрдорд╣ ‘рдл’ рдПрд╡ं ‘рдм’ рдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЬрди्рдо рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेंрдЧे?

рдЙрдд्рддрд░ – рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдпрджि ‘рдЪ’ рдЕрдерд╡ा ‘рдо’ рддрдеा ‘рди’ рдХे рдХोрдИ рдкुрдд्рд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддाрдорд╣ (Grandfather) ‘рдл’ рдПрд╡ं ‘рдм’ рдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рдЬрди्рдо рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рд╣рджाрдпिрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेंрдЧे рддрдеा ‘рдХ’ рдк्рд░рдкिрддाрдорд╣ (Great Grandfather) рдХे рд╕ाрде рднी рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ेंрдЧे; рдХ्рдпोंрдХि ‘рдХ’ рд╕े рдиीрдЪे рдХी рддीрди рдкुрд░ुрд╖ рдкीрдв़ी рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡े рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рдХ’ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдоें рднी рдЬрди्рдо рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेंрдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рд╕рд╣рджाрдпिрдХी ‘рдХ’ рдХे рд╕ाрде рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рджूрд╕рд░ा рд╕рд╣рджाрдпिрдХी рдоृрдд рдкिрддा ‘рдл’ рдПрд╡ं ‘рдм’ рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХी рдкृрдердХ् рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

Post a Comment

Please Do not Comment link and spam Comment.

Previous Post Next Post