Advertisements
LAW OF TORTS All Short Answer Useful First Semester LLB Notes in Hindi

 เคช्เคฐเคถ्เคจ 1. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ ( เคฆुเคท्เค•ृเคคि) เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เค•्เคฏा เคนै? What is meaning of Torts?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฆुเคท्เค•ृเคคि เค•ा เค…เคฐ्เคฅ (Meaning of Torts)- เคŸाเคฐ्เคŸ (Tort) เคถเคฌ्เคฆ เค•ी เค‰เคค्เคชเคค्เคคि เคฒैเคŸिเคจ เคญाเคทा เค•े ‘เคŸाเคฐ्เคŸเคฎ’ (Tortum) เคธे เคนुเคˆ เคนै। ‘เคŸाเคฐ्เคŸ’ เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคญाเคทा เค•े เคฐाँเค— (Wrong เค…เคจुเคšिเคค) เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคชเคฐ्เคฏाเคฏเคตाเคšी เคนै। เคนिเคจ्เคฆी เคญाเคทा เคฎें เค‡เคธเค•ा เคธเคฎाเคจाเคฐ्เคฅी เคถเคฌ्เคฆ ‘เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ’ เคนै। เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคญाเคทा เคฎें เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เค‡เคธ เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคจाเคฐ्เคฎเคจ เคตिเคงिเคตेเคค्เคคाเค“ं เคเคตं เคจ्เคฏाเคฏเคฎूเคฐ्เคคिเคฏों เคจे เค•िเคฏा। เค‰เคจเค•े เคฎเคคाเคจुเคธाเคฐ เค‡เคธ เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เค‰เคจ เค•ाเคฐ्เคฏों เคธे เคฅा เคœिเคจเค•े เค•เคฐเคจे เคธे เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เคตिเคถेเคท เค•ो เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि (Legal Damage) เคชเคนुँเคšे เค”เคฐ เค•्เคทเคคिเค•เคฐ्เคคा เค•ो เค‰เคธเค•ी เคจुเค•เคธाเคจी เคฆेเคจा เคชเคก़े, เคšाเคนे เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เค•्เคทเคคिเค•เคฐ्เคคा เคจे เคœाเคจเคฌूเค เค•เคฐ เค•िเคฏा เคนो เคฏा เค…เคจเคœाเคจे เคฎें।

     เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เคฆाเคฏिเคค्เคต เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— (Breach of Contract) เคธे เคญिเคจ्เคจ เคเคธा เคฆाเคฏिเคค्เคต เคนै เคœो เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคค: เค•ाเคจूเคจी เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏों เค•ा เคชाเคฒเคจ เคจ เค•เคฐเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เคœिเคธเค•ा เค‰เคชเคšाเคฐ เคจुเค•เคธाเคจी (เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि) เคฆे เค•เคฐ เคนो เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 2. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคช्เคฐเคฎुเค– เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เค•्เคฏा เคนैं ? What are main features of Torts?

เค‰เคค्เคคเคฐ – เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคช्เคฐเคฎुเค– เคตिเคถेเคทเคคाเคँ- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคฆी เค—เคˆ เคชเคฐिเคญाเคทाเค“ं เค•े เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคธे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคจिเคฎ्เคจ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคชเคฐिเคฒเค•्เคทिเคค เคนोเคคी เคนैं-

(1) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคคिเคฒंเค˜เคจ เคนै, เคฏा เค‰เคธเค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ी เค…เคตเคนेเคฒเคจा เคนै। เคตिเคถेเคท เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคธเคญी เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•े เคฌीเคš, เคธाเคงाเคฐเคฃ เค•ाเคจूเคจ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค…เคงिเค•ाเคฐ เค”เคฐ เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคे เคนैं। เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค‰เคจ เค…เคจुเคšिเคค เค•ृเคค्เคฏों เคธे เคญिเคจ्เคจ เคนोเคคा เคนै เคœो เคชूเคฐ्เคฃเคฐूเคช เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค†เคคे เคนैं।

(2) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ा เค‰เคชเคšाเคฐ เคธिเคตिเคฒ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ (Civil Court) เคฎें เคจुเค•เคธाเคจी เคชाเคจे เค•ो เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•เคฐ เค•े เคช्เคฐाเคช्เคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै।

(3) เคธเคจ् 1875 เค•े เคชूเคฐ्เคต เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•ाเคจूเคจ เค•े เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏों (Common Law Courts) เคฎें เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒा เค•เคฐ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคช्เคฐเคคि เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เค…เคจ्เคฏ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏों เคฎें เค•ो เคœाเคคी เคฅी, เคœैเคธे เค•ि เค•ोเคฐ्เคŸ เค‘เคซ เคšाเคจ्เคธเคฐी เคฎें।

(4) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฎें เคœिเคจ เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เค…เคคिเคฒंเค˜เคจ เคนोเคคा เคนै เคตे เคฒोเค•เคฌเคจ्เคงी เค…เคงिเค•ाเคฐ (Right in rem) เคนोเคคे เคนैं เคœिเคจ्เคนें เคตเคน เคธเคฎाเคœ เค•े เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เคช्เคฐเคตเคฐ्เคคिเคค เค•เคฐा เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 3. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคคเคค्เคต เค•्เคฏा เคนैं? What are essential elements of Torts?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคคเคค्เคต (Essential Elements of Torts) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเค• เคเคธा เค•ृเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคšूเค• เคนै เคœिเคธเคธे เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนोเคคा เคนै เคคเคฅा เคœिเคธเค•ा เค‰เคชเคšाเคฐ เค…เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि (Unliquidated Damage เคนै।

       เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคเค• เค•ृเคค्เคฏ เค•ो เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนोเคจे เค•े เคฒिเค เค‰เคธเคฎें เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคคเคค्เคต เคฏा เคฒเค•्เคทเคฃ เค•ा เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै-

(1) เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค•ोเคˆ เค…เคจुเคšिเคค เค•ृเคค्เคฏ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो เค…เคฅเคตा เคšूเค• เค•ी เค—เคˆ เคนो

(Wrongful act or Omission);

(2) เค‰เคธ เค…เคจुเคšिเคค เค•ृเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคšूเค• เคธे เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนो;

(3) เค…เคจुเคšिเคค เค•ृเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคšूเค• เคเคธी เคนो เค•ि เค‰เคธเคธे เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒाเคจे เค•ा เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो ।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 4. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•ा เคตเคฐ्เคฃเคจ เค•ीเคœिเค। Explain the nature of Tort.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ (Tort) เค…เคตैเคง เค•ृเคค्เคฏों เค•ी เคเคธी เค•ोเคŸि เคฎें เค†เคคा เคนै เคœिเคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง ‘เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคตिเคงि เค•े เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ’ (Courts of Common Law) เคฎें เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคนो เคธเค•เคคी เคนै। เคตिเคงि เค•ी เค‡เคธ เคถाเค–ा เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคนैं। เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เค–्เคฏाเคคि เค•ो เค•्เคทเคคि เค•เคฐเคจा เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฎाเคจเคนाเคจि, เคนเคฎเคฒा, เคช्เคฐเคนाเคฐ, เค›เคฒ, เค‰เคชेเค•्เคทा เค†เคฆि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคนैं। เค‡เคจ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏों เคธे เค…เคชเค•ाเคฐी เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆूเคธเคฐों เคฎें เคจिเคนिเคค เค•ुเค› เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เค•เคฐเคคा เคนै। เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏों เค•े เคชाเคฒเคจ เคจ เค•เคฐเคจे เคธे เค•เคˆ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคตिเคงि เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เค‰เคฆ्เคญूเคค เคนोเคคे เคนैं เคœिเคจ्เคนें เคฎुเค–्เคฏเคคः เคฆो เคถ्เคฐेเคฃिเคฏों เคฎें เคฌाँเคŸा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค†เคชเคฐाเคงिเค• เค…เคชเค•ाเคฐ เคคเคฅा เคฆीเคตाเคจी เค…เคชเค•ाเคฐ ।

       เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฆीเคตाเคจी เค…เคชเค•ाเคฐों เค•ी เค•ोเคŸि เคฎें เค†เคคा เคนै। เค†เคชเคฐाเคงिเค• เค…เคชเค•ाเคฐ เคฎें เค…เคชเค•ाเคฐเค•เคฐ्เคคा เค•ो เคฆเคฃ्เคก เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœเคฌเค•ि เคฆीเคตाเคจी เค…เคชเค•ाเคฐ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो, เคตाเคฆी เค•ो เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ (เค•्เคทเคคिเคฎूเคฒ्เคฏ) เค•ा เคญुเค—เคคाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค•เคนा เคœाเคคा เคนै।

เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคช्เคฐเค•ृเคคि เค•े เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคจिเคฎ्เคจ เคฌाเคคें เค…เคค्เคฏเคจ्เคค เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนैं (1) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เคธंเคนिเคคाเคฌเคฆ्เคง เค…เคฅเคตा เค…เคงिเคจिเคฏเคฎिเคค เคตिเคงि เคจเคนीं เคนै।

(2) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เคจ्เคฏाเคฏिเค• เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนिเคฏों เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนैं।

(3) เคตिเคงि เค•ी เค‡เคธ เคถाเค–ा เค•ा เค†เคงाเคฐ เค‡ंเค—्เคฒिเคถ เค•ॉเคฎเคจ เคฒॉ เคนै।

(4) เคญाเคฐเคค เคฎें เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•ा เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เค•िเคฏा เคฅा।

(5) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•ा เค†เคงाเคฐ เค‡เคธ เคชเคฐिเค•เคฒ्เคชเคจा เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै เค•ि เคœเคนाँ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै

เคช्เคฐเคถ्เคจ 5. “เคœเคนाँ เค‰เคชเคšाเคฐ เคนै, เคตเคนीं เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै เคคเคฅा เคœเคนाँ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै เคตเคนीं เค‰เคชเคšाเคฐ เคนै।” เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि เค•ी เคต्เคฏाเค–्เคฏा เค•ीเคœिเค। “Ubi remedium ibi jus, ubi jus ibi remedium.” Explain this maxim.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคœเคนाँ เค‰เคชเคšाเคฐ เคนै, เคตเคนीं เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै เคคเคฅा เคœเคนाँ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै เคตเคนीं เค‰เคชเคšाเคฐ เคนै। (Ubi remedium ibi jus, Ubi jus ibi remedium)- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เคฎें เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि เค•ा เคฌเคก़ा เคนी เคฎเคนเคค्เคต เคนै। เคตเคธ्เคคुเคคः เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคญी เค‡เคธी เคธूเค•्เคคि เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคนै-เคœเคนाँ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै เคตเคนाँ เค‰เคชเคšाเคฐ เคญी เคตिเคงि เคฎें เคนोเคจे เคšाเคนिเค। เคฏเคน เคธเคค्เคฏ เคนै เค•ि เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคนी เค‰เคชाเคฏ เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เค•เคฐเคคा เคนै। เค•ोเคˆ เคšूเค• เคเคธी เคจเคนीं เคนै เคœिเคธเค•ा เค‰เคชเคšाเคฐ เคจเคนीं เคนै।

         เคœเคฌ เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เคคो เคตเคนाँ เคเคธे เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•े เค‰เคชเคšाเคฐ เค•ी เค”เคฐ เคธंเค•ेเคค เคนोเคคा เคนै เคœो เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆเคค्เคค เคนोเคคे เคนैं। เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เคคเคญी เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคे เคนैं เคœเคฌ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ो เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนो। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆเคค्เคค เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•े เคฒिเค เคตिเคงि เค‰เคชाเคฏ เคญी เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคी เคนै। เคจैเคคिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•े เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि เค•ा เค•ोเคˆ เคฎเคนเคค्เคต เคจเคนीं เคนै। เคฆूเคธเคฐे เคถเคฌ्เคฆों เคฎें เคœเคนाँ เคชเคฐ เคตिเคงिเค•เค…เคงिเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคนै เคตเคนाँ เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि เคญी เคจเคนीं เคนोเคคी เคคเคฅा เคตिเคงिเค• เค‰เคชाเคฏों เค•ो เคธुเคฐเค•्เคทा เคญी เคจเคนीं เคฎिเคฒเคคी เคนै।

          เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ ‘เคเคถเคฌी เคฌเคจाเคฎ เคน्เคตाเค‡เคŸ’ เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคฅा। เค‡เคธ เคฌाเคฆ เคฎें เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•ा เคตिเคšाเคฐ เคฅा เค•ि เคฏเคฆि เคตाเคฆी เค•ो เค•ोเคˆ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนै เคคो เค‰เคธे เค‰เคธเค•े เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•े เคฒिเค เค‰เคชเคšाเคฐ เคญी เคช्เคฐाเคช्เคค เค…เคตเคถ्เคฏ เคนोเคจे เคšाเคนिเค। เคตเคธ्เคคुเคค: เค‰เคชเคšाเคฐ เค•े เค…เคญाเคต เคฎें เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ी เค•เคฒ्เคชเคจा เคนी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เค•्เคฏोंเค•ि เค…เคงिเค•ाเคฐ เค”เคฐ เค‰เคชเคšाเคฐ เคเค•-เคฆूเคธเคฐे เค•े เคชूเคฐเค• เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 6 เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเคตं เค…เคชเคฐाเคง เคฎें เคญेเคฆ। Difference between Tort and Crime.

เค‰เคค्เคคเคฐ– เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคคเคฅा เค…เคชเคฐाเคง เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ

เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ (Tort) เค”เคฐ เค…เคชเคฐाเคง (Crime)

(1) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเค• เคฆीเคตाเคจी เคฆोเคท เคนै।

(1) เค…เคชเคฐाเคง เคเค• เค†เคชเคฐाเคงिเค• เคฆोเคท เคนै।

(2) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฎें เคตाเคฆ เคต्เคฏเคฅिเคค เคชเค•्เคทเค•ाเคฐ

(2) เค…เคชเคฐाเคง เคฎें เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค“เคฐ เคธे เคฒाเคคा เคนै। เค…เคญिเคฏुเค•्เคค เค•ा เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा

(3) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฎें เค‰เคชเคšाเคฐ เคธिเคฐ्เคซ เค…เคชเคฐिเคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคฌाเคฆ เคนै।

(3)เค…เคชเคฐाเคง เคธเคฎाเคœ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฆोเคท เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เค…เคค: เคฆोเคทी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•ाเคฐाเคตाเคธ เคฏा เค…เคฐ्เคฅเคฆเคฃ्เคก เคฏा เคฆोเคจों เคธे เคฆเคฃ्เคกिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เค…เคชเคฐाเคง เคธाเคฎाเคœिเค• เคฆोเคท เคนोเคคा เคนै।

(4) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคฆोเคท เคนोเคคा

(4) เค…เคชเคฐाเคง เคธाเคฎाเคœिเค• เคฆोเคท เคนोเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 7. “เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคฆीเคตाเคจी เคฆोเคท เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคा।” “Every civil wrong is not Tort.”

เค‰เคค्เคคเคฐ– เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเค• เคธिเคตिเคฒ เคฆोเคท เคนोเคคा เคนै เคœिเคธเค•े เคฒिเค เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค…เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคจुเค•เคธाเคจी เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै। เคชเคฐเคจ्เคคु เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคฆीเคตाเคจी เคฆोเคท เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै เคœैเคธे เค•ि เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— เคเค• เคฆीเคตाเคจी เคฆोเคท เคนी เคนै เค•िเคจ्เคคु เคตเคน เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนैं। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคจ्เคฏाเคธ เคญंเค— เคญी เคธिเคตिเคฒ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนी เคนै เค•िเคจ्เคคु เคตเคน เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนैं เค•्เคฏोंเค•ि เค‡เคจเค•े เคฒिเค เค‰เคชเคšाเคฐ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค…เคงिเคจिเคฏเคฎों เค•े เคช्เคฐाเคตเคงाเคจों เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै, เคœเคฌเค•ि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เค‰เคชเคšाเคฐ เค‡ंเค—्เคฒैเคฃ्เคก เค•ी เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคตिเคงि เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 8 เคตिเคงि เค•ी เคญूเคฒ เคชเคฐ เคธंเค•्เคทिเคช्เคค เคŸिเคช्เคชเคฃी เคฒिเค–ें। Write short note on the mistake of Law.

เค‰เคค्เคคเคฐ – เคตिเคงि เค•ी เค…เคœ्เคžाเคจเคคा เค•्เคทเคฎ्เคฏ เคจเคนीं เคนै। เคฏเคน (Ignorantia Juris non excusat) เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคเค• เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค‰เค•्เคคि เคนै। เคญूเคฒ เคšाเคนे เคตเคน เคคเคฅ्เคฏ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เคนो เค…เคฅเคตा เคตिเคงि เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคฌเคšाเคต เค•ा เค†เคงाเคฐ เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคी เคนै। เคชเคฐเคจ्เคคु เค‡เคธเค•े เค…เคชเคตाเคฆ เคญी เคนैं เค•ि เคเคธी เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคธाเคงाเคฐเคฃ เคฌुเคฆ्เคงि เค•ा เคต्เคฏเค•्เคคि เคญी เคตเคนी เค•เคฐเคคा เคœो เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค•िเคฏा เคฅा เคคो เคญूเคฒ เคธे เค•िเคฏे เค—เคฏे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคฒिเค เคชเคคिเคตाเคฆी เคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนोเค—ा। เคœैเคธे-เค•िเคธी เคจिเคฐ्เคฆोเคท เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคญूเคฒ เคธे เคšเคฒाเคฏे เค—เคฏे เคฎुเค•เคฆเคฎे เคฎें เคฏเคฆि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคšाเคฐ เคฏा เค•ोเคˆ เคคเคฐ्เค•เคธंเค—เคค เค•ाเคฐเคฃ เคธाเคฌिเคค เคจเคนीं เคนोเคคा เคคो เคตเคน เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนोเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 9. เคฌिเคจा เคนाเคจि เค•े เค•्เคทเคคि। Injuria sine damnum.

เค‰เคค्เคคเคฐ– เคฌिเคจा เคนाเคจि เค•े เค•्เคทเคคि (Injuria sine Damnum) Injuria sine Damnum เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคนुเค† เคฌिเคจा เคนाเคจि เค•े เค•्เคทเคคि। เคœिเคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนुเค† เคนो เคตเคน เคจुเค•เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เคฆाเคตा เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै, เคšाเคนे เค‰เคธे เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนो เค…เคฅเคตा เคจเคนीं। เค•ाเคจूเคจ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค•ुเค› เคฎौเคฒिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ो เคฎाเคจ्เคฏเคคा เคฆेเคคा เคนै। เค‡เคจ เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ो เคญंเค— เค•เคฐเคจा เคธ्เคตเคฏं เคนी เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ (Actionable) เคนोเคคा เคนै। เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคตाเคฆी เค•ो เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै เค•ि เค‰เคธเค•े เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนुเค† เคนै। เคฏเคน เค…เคฒเค— เคฌाเคค เคนै เค•ि เค‰เคธเค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคธे เค‰เคธे เค•ोเคˆ เคนाเคจि เคนुเคˆ เคนै เคฏा เคจเคนीं। Injuria Sine Damno เคธूเคค्เคฐ เค•ा เคธ्เคชเคท्เคŸीเค•เคฐเคฃ ‘เคเคถเคฌी เคฌเคจाเคฎ เคน्เคตाเค‡เคŸ’ เคจाเคฎเค• เคตाเคฆ เค•เคฐเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 10. เคฌिเคจा เค•्เคทเคคि เค•े เคนाเคจि। Damnum sine Injuria.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฌिเคจा เค•्เคทเคคि เค•े เคนाเคจि (Damnum sine Injuria)— Damnum Sine Injuria เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนुเค เคฎाเคค्เคฐ เค•्เคทเคคि เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคตाเคฆ เคจเคนीं เคšเคฒाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा, เคญเคฒे เคนी เคตाเคฆी เค•ो เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค•ाเคฐ्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคฐ्เคฅिเค• เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšी เคนो เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฏเคฆि เคตाเคฆी เค•े เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคจเคนीं เคนुเค† เคนै เคคो เคตเคน เคจुเค•เคธाเคจी เคชाเคจे เค•ा เคนเค•เคฆाเคฐ เคจเคนीं เคนोเค—ा।

เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ– เคฏเคฆि เคฎैं เค•िเคธी เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค•ोเคˆ เคฎिเคฒ เคšเคฒा เคฐเคนा เคนूँ เค”เคฐ เค‰เคธी เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค•ोเคˆ เคฆूเคธเคฐा เคต्เคฏเค•्เคคि เคเค• เค…เคจ्เคฏ เคฎिเคฒ เคšเคฒाเคจे เคฒเค—เคคा เคนै เคคो เคฎुเคे เค†เคฐ्เคฅिเค• เค•्เคทเคคि เคคो เค…เคตเคถ्เคฏ เคนोเค—ी เค•िเคจ्เคคु เคฎुเคे เค‰เคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•ोเคˆ เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคตाเคฆ เคฒाเคจे เค•ा เคนเค• เคจเคนीं เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा। เค•्เคฏोंเค•ि เคฏเคนाँ เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคจเคนीं เคนुเค† เคนै।

        เค‰เค•्เคค เคธूเคค्เคฐ เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เค—्เคฒेเคธेเคธ्เคŸเคฐ เค—्เคฐाเคฎเคฐ เคธ्เค•ूเคฒ เค•ा เคฎाเคฎเคฒा เคช्เคฐเคฎुเค– เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 11. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเคตं เคจैเคคिเค• เค…เคชเคฐाเคง เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ, เค•ीเคœिเค। Distinguish between forts and moral crime.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคคเคฅा เคจैเคคिเค• เค…เคชเคฐाเคง (Torts and Moral Crime) – เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•े เคญंเค— เคนोเคจे เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै। เคฎाเคค्เคฐ เคจैเคคिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ी เค…เคตเคนेเคฒเคจा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคी। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เค…เคจुเคšिเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เคญी เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคा। เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคฎें เคเค• เคŠँเคšी เคฆीเคตाเคฐ เค–เคก़ी เค•เคฐเค•े เคชเคก़ोเคธी เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคจे เคตाเคฒी เคนเคตा เคเคตं เคฐोเคถเคจी เค•ो เคฐोเค•เคจा เคจैเคคिเค• เคฆृเคท्เคŸि เคธे เค…เคจुเคšिเคค เคนो เคธเค•เคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เคเคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคฎाเคฎเคฒा เคจเคนीं เคšเคฒ เคธเค•เคคा। เค•ाเคจूเคจ เคธाเคงाเคฐเคฃ เคคเคฅा เคธเคฎाเคœ เค•े เคจैเคคिเค• เคœ्เคžाเคจ เค•ो เคธ्เคชเคท्เคŸ เคฐूเคช เคฆेเคคा เคนै, เคฒेเค•िเคจ เค•ाเคจूเคจ เค”เคฐ เคจैเคคिเค•เคคा เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เค•ी เคฌเคนुเคค เคธी เคฌाเคคें เคนैं। เค•ुเค› เคจैเคคिเค• เค…เคชเคฐाเคง เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคे เคนैं เค”เคฐ เค•ुเค› เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจैเคคिเค• เค…เคชเคฐाเคง เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคे เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 12 เค•ाเคจूเคจी เคฏा เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Legal Injury?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค•ाเคจूเคจी เคฏा เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि (Legal Injury)-เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเค เค†เคฐ्เคฅिเค• เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ा เคฆाเคตा เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคชเคฐเคจ्เคคु เค•ाเคจूเคจी เค•्เคทเคคि เคจ เคคो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เค•े เคธเคฎाเคจ เคนै เค”เคฐ เคจ เคนी เคฏเคน เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै เค•ि เคฏเคน เค†เคฐ्เคฅिเค• เค•्เคทเคคि เค•े เคฐूเคช เคฎें เคนो।

      เค•ाเคจूเคจी เค•्เคทเคคि เคจ เคคो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคนाเคจि เคธे เคธाเคฎ्เคฏ เคฐเค–เคคी เคนै เค”เคฐ เคจ เค…เคจिเคตाเคฐ्เคฏเคคः เค†เคฐ्เคฅिเค• เคนो เคนोเคคी เคนै। เคตाเคฆी เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฏा เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคชเคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เค†เค˜ाเคค เค•ाเคจूเคจी เค•्เคทเคคि เคนोเคคा เคนै।

       เค•ाเคจूเคจी เค•्เคทเคคि เคฎें เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคฌाเคคें เคนोเคจी เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนैं-

(1) เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค•ाเคจूเคจी เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคคिเคฒंเค˜เคจ

(2) เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เค…เคจुเคฎाเคจिเคค เค•्เคทเคคि เคฏा เค†เค˜ाเคค

(3) เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เคนोเคจे เค•ा เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคคเคฅा เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ा เคจुเค•เคธाเคจी เคชाเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 13. เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Joint Tort-Feasors?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा (Joint Tort Feasors) เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคนै เคฆो เคฏा เคฆो เคธे เค…เคงिเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคœिเคจ्เคนोंเคจे เคธंเคฏुเค•्เคค เคฐूเคช เคธे เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฎिเคฒเค•เคฐ เค•ोเคˆ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•िเคฏा เคนो। เคœเคฌ เค•เคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เคฏा เค…เคจुเคšिเคค เค•ृเคค्เคฏ เคฎें เคธเคนाเคฏเคคा เค•เคฐเคคे เคนैं เคฏा เคฐाเคฏ เคฆेเคคे เคนैं เคฏा เคจिเคฐ्เคฆेเคถ เคฆेเคคे เคนैं เคฏा เคเค• เคธाเคฅ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคคे เคนैं เคคो เคตे เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เคนोเคคे เคนैं।

       เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ- เคฏเคฆि ‘เค…’, ‘เคฌ’ เค•ी เคฎाเคจเคนाเคจि เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เคฌाเคฆ เคฎें ‘เคธ’ เคญी ‘เคฌ’ เค•ी เคฎाเคจเคนाเคจि เค•เคฐเคคा เคนै เคคो ‘เค…’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค…เคชเค•เคฐ्เคคा เคนोंเค—े เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง ‘เคฌ’ เค…เคฒเค— เค…เคฒเค— เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै। เค•िเคจ्เคคु เคฏเคฆि ‘เค…’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เคธंเคฏुเค•्เคค เคฐूเคช เคธे ‘เคฌ’ เค•ी เคฎाเคจเคนाเคจि เค•เคฐें เคคो เคตे เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เคนोंเค—े। เค‡เคธเคธे เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคเค• เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เค•े เค•ाเคฐ्เคฏ เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เค•े เค•ाเคฐ्เคฏ เคฎें เค•ोเคˆ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เค…เคตเคถ्เคฏ เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

     เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เค•े เคตिเคทเคฏ เคชเคฐ เคตिเคงि เค•ा เคธ्เคชเคท्เคŸ เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ ‘เค•ोเคฐ्เคธ्เค• เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคฅा। เค‡เคธ เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคฆो เคœเคนाเคœों เค•े เค†เคชเคธ เค•ी เคŸเค•्เค•เคฐ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคตाเคฆी เค•ा เคœเคนाเคœ เคกूเคฌ เค—เคฏा เคฅा। เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆिเคฏा เคฅा เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆीเค—เคฃ เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•เคฐ्เคคा เคจเคนीं เคฅे เค•्เคฏोंเค•ि เคฆोเคจों เคœเคนाเคœों เค•े เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคตाเคฆी เค•े เคœเคนाเคœ เค•ो เค•्เคทเคคि เคชเคนुंเคšी เคฅी। เค…เคค: เคตे เคฆोเคจों เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เคฐूเคช เคธे เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฅे। เคฆोเคจों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै।

     เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏों เค•ा เคธंเคฏुเค•्เคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคคीเคจ เค…เคตเคธ्เคฅाเค“ं เคฎें เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคा เคนै- (1) เค…เคญिเค•เคฐเคฃ (Agency); (ii) เคช्เคฐเคคिเคจिเคงिเค• เคฆाเคฏिเคค्เคต (Vicarious Liability); เคคเคฅा (iii) เคธंเคฏुเค•्เคค เค•ृเคค्เคฏ (Joint Action)।

       เคธंเคฏुเค•्เคค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเค•ृเคฐ्เคคाเค“ं เค•ा เคฆाเคฏिเคค्เคต เคธंเคฏुเค•्เคค เคญी เคนोเคคा เคนै เคคเคฅा เคชृเคฅเค•् เคญी। เคฏเคน เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เคต्เคฏเค•्เคคि เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เค•เคฐเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เคฏा เคคो เค‰เคจเคฎें เคธे เคธเคญी เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เคชเคฐ เคฏा เค•ुเค› เคชเคฐ เคฏा เคเค• เคชเคฐ เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 14. เคช्เคฐเคคिเคจिเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Vicarious Liability?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคคिเคจिเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต (Vicarious Liability)- เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคจिเคฏเคฎ เคฏเคน เคนै เค•ि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏों เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคा เคนै, เคชเคฐเคจ्เคคु เค•ुเค› เคเคธी เคญी เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏाँ เคนोเคคी เคนैं เคœเคฌเค•ि เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคญी เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคा เคนै। เคเคธे เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ो ‘เคช्เคฐเคคिเคจिเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต’ (Vicarious Liability) เค•เคนเคคे เคนैं। เคเคธे เคฆाเคฏिเคค्เคต เคฎें เคช्เคฐเคฎुเค– เคธ्เคฅाเคจ เคธ्เคตाเคฎी เค•ा เค†เคคा เคนै, เคœो เค…เคชเคจे เคธेเคตเค• (Servant) เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคฏा เคœाเคคा เคนै।

       เคธेเคตเค• เค•े เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคธ्เคตाเคฎी เคคเคฅा เค…เคญिเค•เคฐ्เคคा (Agent) เค•े เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคงाเคจ เคฏा เคฎाเคฒिเค• (Principal) เค•ा เคฆाเคฏिเคค्เคต, เคช्เคฐเคคिเคจिเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค†เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคคिเคจिเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เคคीเคจ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคे เคนैं-

(1) เค…เคจुเคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคธे (By Ratification)

(2) เคตिเคถेเคท เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เค•े เค•ाเคฐเคฃ

(Out of Special Relationship)

(3) เคฆुเคท्เคช्เคฐेเคฐเคฃ เคธे (By abetment)।

        เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เค“เคฐ เคธे เคฌिเคจा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคชाเคฏे เคนी เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เคฌाเคฆ เคฎें เคตเคน เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค‰เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ा เค…เคจुเคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เค•เคฐ เคฆेเคคा เคนै เคคो เคตเคน (เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि) เค‰เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนो เคœाเคคा เคนै, เคญเคฒे เคนी เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคฒाเคญ เค•ा เคนो เค…เคฅเคตा เคนाเคจि เค•ा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคฆाเคฏिเคค्เคต เคฎें เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคถเคฐ्เคคों เค•ा เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนोเคคा เคนै

(a) เค…เคจुเคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•ृเคค्เคฏ เค•े เค…เคชเค•ृเคค्เคฏเคชूเคฐ्เคฃ เคนोเคจे เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคœ्เคžाเคจ เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

(b) เค…เคจुเคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

(c) เค—เคฒเคค เค”เคฐ เค—ैเคฐ-เค•ाเคจूเคจी เค•ाเคฐ्เคฏों เค•ा เค…เคจुเคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।

      เค•เคญी-เค•เคญी เคฆो เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•े เค†เคชเคธी เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคนोเคคे เคนैं เค•ि เคตिเคงि เคเค• เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคฆूเคธเคฐे เค•ो เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฎाเคจเคคी เคนै। เคเคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงों เค•े เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคนैं-

(1) เคธ्เคตाเคฎी เคคเคฅा เคธेเคตเค• (Master and Servant);

(2) เคธ्เคตाเคฎी เคคเคฅा เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ (Owner and Independent Contractor);

(3) เคฎाเคฒिเค• เคคเคฅा เคเคœेเคฃ्เคŸ (Principal and Agent);

(4) เค•เคฎ्เคชเคจी เคคเคฅा เค‰เคธเค•े เคจिเคฆेเคถเค• (Company and its Directors);

(5) เคซเคฐ्เคฎ เคคเคฅा เค‰เคธเค•े เคธाเคीเคฆाเคฐ (Firm and its Partners)        เคธ्เคฎเคฐเคฃीเคฏ เคนै เค•ि เคœो เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ो เค‰เคค्เคคेเคœिเคค เค•เคฐเคคे เคนैं เค”เคฐ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•เคฐเคจे เคฎें เคธเคนाเคฏเค• เคนोเคคे เคนैं, เคตे เคญी เค…เคชเคจे เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒाเคฏे เคœाเคจे เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคे เคนै

เคช्เคฐเคถ्เคจ 15. เค—เคฐ्เคญเคธ्เคฅ เคถिเคถु Child in Womb.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค—เคฐ्เคญเคธ्เคฅ เคถिเคถु (Child in Womb)- เคฎाँ เค•े เค—เคฐ्เคญ เคฎें เคฐเคนเคจे เค•े เคฆौเคฐाเคจ เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเคฏे เค…เคœाเคค เคถिเคถु เคชैเคฆा เคนोเคจे เคชเคฐ เคตाเคฆ เคจเคนीं เคฒा เคธเค•เคคा เคนै। เคจ เคคो เค‡ंเค—्เคฒैเคฃ्เคก เค”เคฐ เคจ เคนी เคญाเคฐเคค เคฎें เค‡เคธ เคตिเคทเคฏ เคชเคฐ เค•िเคธी เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•ा เค•ोเคˆ เคตिเคจिเคถ्เคšเคฏ เคนै। เคฏเคน เคธเคฎเคธ्เคฏा เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เค†เคฏเคฐเคฒैเคฃ्เคก เค•े เคเค• เคฎाเคฎเคฒे เคตाเค•เคฐ เคฌเคจाเคฎ เค—्เคฐेเคŸ เคจाเคฐ्เคฆเคฐ्เคจ เคฐेเคฒเคตे เค‘เคซ เคจाเคฐ्เคฆเคฐ्เคจ เค†เคฏเคฐเคฒैเคฃ्เคก, (1890) 28 เคเคฒเฅฆ เค†เคฐเฅฆ (เค†เคฏเคฐเคฒैเคฃ्เคก) 69 เค•े เคธाเคฎเคจे เค†เคฏी। เค‡เคธ เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคเค• เค—เคฐ्เคญเคตเคคी เคธ्เคค्เคฐी เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी (เคฐेเคฒเคตे เค•เคฎ्เคชเคจी) เค•ी เคฐेเคฒเค—ाเคก़ी เคธे เคฏाเคค्เคฐा เค•เคฐ เคฐเคนी เคฅी। เคฐेเคฒ เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคนोเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคตเคน เค˜ाเคฏเคฒ เคนो เค—เคˆ เคœिเคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค‰เคธเค•े เคเค• เคตเคฆเคถเค•्เคค เคฒเคก़เค•ा เคชैเคฆा เคนुเค†। เค…เคœाเคค เคถिเคถु เค•ी เค“เคฐ เคธे เค•เคฎ्เคชเคจी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคตाเคฆ เคธंเคธ्เคฅिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा। เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆिเคฏा เค•ि เค…เคœ्เคžाเคค เคถिเคถु เค•ो เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคตाเคฆ เคšเคฒाเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคฅा। เคกॉเค•्เคŸเคฐ เค•ेเคจी เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ा เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคฆो เค†เคงाเคฐों เคชเคฐ เค•เคฐเคคे เคนैं- (1) เคœो เคฌเคš्เคšा เค…เคญी เคชैเคฆा เคจเคนीं เคนुเค† เคนै เคตเคน เค•ाเคจूเคจ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เคต्เคฏเค•्เคคि เคจเคนीं เคนोเคคा, (2) เคฏเคฆि เคฏเคน เคฎाเคจ เคญी เคฒिเคฏा เคœाเคฏ เค•ि เคตเคน เคเค• ‘เคตिเคงिเค• เคต्เคฏเค•्เคคि’ เคฅा เคคो เคญी เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เค…เคจुเคšिเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เค•ो เค‰เคธเค•ो เค‰เคชเคธ्เคฅिเคคि เค•ा เค•ोเคˆ เคœ्เคžाเคจ เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคा।

      เค•िเคจ्เคคु เคธाเคฎเคฃ्เคก เค‡เคธ เคฎเคค เคธे เคธเคนเคฎเคค เคจเคนीं เคนैं। เคตे เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ा เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เค•เคฐเคคे เคนैं เค•ि เคฎाँ เค•े เค—เคฐ्เคญ เคฎें เคฐเคนเคจे เคตाเคฒे เคฌเคš्เคšे เค•ो เคญी เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเคฏे เคจुเค•เคธाเคจी เคชाเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฆेเคจा เคšाเคนिเคฏे। เค…เคงिเค•เคคเคฐ เคจ्เคฏाเคฏเคตिเคฆ् เคธाเคฎเคฃ्เคก เค•े เค‡เคธ เคตिเคšाเคฐ เคธे เคธเคนเคฎเคค เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 16. เค†เคค्เคฎ เคธुเคฐเค•्เคทा |   Self Defence.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค†เคค्เคฎ เคธुเคฐเค•्เคทा (Self Defence)—เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค…เคชเคจे เคถเคฐीเคฐ เคคเคฅा เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เคธुเคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคจे เค•ा เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนै เค”เคฐ เคเคธा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคตเคน เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคถเค•्เคคि เคคเคฅा เคฌเคฒ เค•ा เคญी เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจे เคถเคฐीเคฐ เคคเคฅा เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคคे เคนुเค เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคฌเคฒ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เค•िเคธी เค•ो เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšाเคคा เคนै เคคो เค‰เคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•ोเคˆ เคญी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै।

      เค†เคค्เคฎ-เคฐเค•्เคทा เคฎें เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ी เค—เคฏी เคถเค•्เคคि เค•े เคฒिเค เคฆो เคถเคฐ्เคคें เคนैं- เคช्เคฐเคฅเคฎ เคฏเคน เค•ि เค†เคค्เคฎ-เคฐเค•्เคทा เคฎें เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เคคเคญी เคจ्เคฏाเคฏोเคšिเคค เคนोเค—ा เคœเคฌ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค”เคฐ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เค•ोเคˆ เค†เคธเคจ्เคจ เค–เคคเคฐा เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เค—เคฏा เคนो। เคฆूเคธเคฐा เคฏเคน เค•ि เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคœिเคคเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนो เค‰เคคเคจा เคนी เค•िเคฏा เคœाเคฏे เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เคธเคฎ्เคญाเคตिเคค เคนाเคจि เค•े เค…เคจुเคชाเคค เคธे เค…เคงिเค• เคจเคนीं เคนोเคจा เคšाเคนिเค, เคœैเคธे เคฏเคฆि เคฎुเคे เค•ोเคˆ เคšाँเคŸा เคฎाเคฐเคคा เคนै เคคो เค†เคค्เคฎ-เคฐเค•्เคทा เคฎें เคฎैं เค‰เคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคคเคฒเคตाเคฐ เคฏा เคฌเคจ्เคฆूเค• เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा। เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคชเคจे เคถเคฐीเคฐ เคคเคฅा เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เคฐเค•्เคทा เคฎें เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคฌเคฒ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै เคฏा เคจเคนीं เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคเค• เค•เค िเคจ เคฌाเคค เคนै। เค‡เคธे เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคฌाเคฆ เค•े เคคเคฅ्เคฏों เค”เคฐ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคนी เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เค‰เคšिเคค เค…เคจुเคชाเคค เคฎें เคนुเค† เคนै เคฏा เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคธे เค…เคงिเค• เคนुเค† เคนै। เคฌเคฒ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค…เคค्เคฏเคงिเค• เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœाเคจा เคšाเคนिเค।

     เคฎौเคฐिเคธ เคฌเคจाเคฎ เคจ्เคฏूเคœेเคจ्เคŸ, (1836) 7 เคธीเฅฆ เคเคฃ्เคก เคชीเฅฆ 572 เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคœเคฌ เคตाเคฆी เค•े เคฎเค•ाเคจ เค•े เคธाเคฎเคจे เคธे เคœा เคฐเคนा เคฅा เคคो เค‰เคธเคจे เคตाเคฆी เค•े เค•ुเคค्เคคे เค•ो เคฎाเคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฌเคจ्เคฆूเค• เค‰เค ाเคฏा เคคो เค•ुเคค्เคคा เคญाเค— เค—เคฏा। เค•िเคจ्เคคु เคœเคฌ เค•ुเคค्เคคा เคตाเคชเคธ เคฒौเคŸ เคฐเคนा เคฅा เคคो เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค‰เคธे เค—ोเคฒी เคฎाเคฐ เคฆिเคฏा เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เค•ि เค‰เคธเค•ा เคฏเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคตिเคงिเคฎाเคค्เคฏ เคจเคนीं เคฅा เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเคจे เค•ुเคค्เคคे เค•ो เค—ोเคฒी เคคเคฌ เคฎाเคฐ เคœเคฌ เคตเคน เคนเคฎเคฒा เคจเคนीं เค•เคฐ เคฐเคนा เคฅा เค…เคคः เค‰เคธเคจे เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคธे เค…เคงिเค• เค•िเคฏा เคฅा।

      เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฃ्เคก เคธंเคนिเคคा เค•ी เคงाเคฐा 97 เคธे 106 เคคเค• เคฎें เค†เคค्เคฎเคฐเค•्เคทा เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค‰เคชเคฌเคจ्เคง เคฆिเคฏे เค—เคฏे เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 17. “เค•्เคทเคคि เค•ी เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคिเคคा เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค।” “Doctrine of Remoteness. “

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค•्เคทเคคि เค•ी เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคिเคคा เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Doctrine of Remoteness) – เค•्เคทเคคि เค•ी เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคिเคคा เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคตे เค•्เคทเคคिเคฏाँ เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคी (Remote) เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคธुเคฆूเคฐ เคฎाเคจी เคœाเคคी เคนैं เคœเคนाँ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค•ृเคค्เคฏ เค”เคฐ เค‰เคธ เค•ृเคค्เคฏ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคฎें เคเคธा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคนोเคคा เคนै เคœिเคธे เคธीเคงा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคจเคนीं เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा। เค‡เคธเค•ो เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคเคตं เคธเคฎ्เคญाเคตिเคค เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Doctrine of Natural and Probable Consequences) เคญी เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธเค•ा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เค‰เคชेเค•्เคทाเคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคงि เคธे เคฌเคนुเคค เค…เคงिเค• เคนै เค”เคฐ เคธเคฎเคฏ-เคธเคฎเคฏ เคชเคฐ เคจ्เคฏाเคฏिเค• เคจिเคฐ्เคฃเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เค‡เคธเคฎें เค•ाเคซी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนुเค เคนैं। เคฏเคน เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคนै-เคตिเคงि เคฎें เคธเคฎीเคช เค•ी เค”เคฐ เคชाเคธ เค•ी เค•िเคธी เค˜เคŸเคจा เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคชเคฐ เคตिเคšाเคฐ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै, เคฆूเคฐ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคชเคฐ เคจเคนीं (In jure non remota causa sed proxima spectatur f In law the immediate and not the remote cause of any event is to be considered.

       เค…เคคः เค•ाเคจूเคจ เคฎें เคœเคนाँ เค•्เคทเคคि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ा เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคคเคฅा เคธीเคงा เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคจเคนीं เคนै เคตเคนाँ เค‰เคธे เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคी เค•्เคทเคคि เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค‰เคธเค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เค เคนเคฐाเคฏा เคœाเคคा เคนै। เค•्เคทเคคि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคธीเคงा เคธ्เคตाเคญाเคตिเค• เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนोเคจा เคšाเคนिเค। เคฎเคจुเคท्เคฏ เค…เคชเคจे เค•ृเคค्เคฏ เค•े เคธ्เคตाเคญाเคตिเค• เคชเคฐिเคฃाเคฎ เค•ी เค•เคฒ्เคชเคจा เคฐเค–เคคा เคนै, เคฆूเคฐ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎ เค•ी เคจเคนीं। เคฆाเคฏिเคค्เคต เค‰เคธी เค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคนोเคจा เคšाเคนिเค เคœिเคธเค•ा เค•्เคทเคคि เคธे เคธเคฎीเคช เค•ा เค”เคฐ เคธीเคงा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคนो।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 18 “เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค•्เคทเคคि เคจเคนीं เคนोเคคी।”

“Volenti non fiu Injuria.”

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค•्เคทเคคि เคจเคนीं เคนोเคคी (Volenti non fit Injuria)– เค‡เคธ เคธूเค•्เคคि ‘Volenti Non fit Injuria’ เค•ा เค…เคญिเคช्เคฐाเคฏ เคฏเคน เคนै เค•ि เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคœो เค•िเคฏे เคœाเคจे เคตाเคฒे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคชเคจी เคธเคนเคฎเคคि เคฆेเคคा เคนै เคฏा เคตเคน เค•्เคทเคคि เคธเคนเคจे เค•ा เค–เคคเคฐा เค…เคชเคจे เคŠเคชเคฐ เคฎोเคฒ เคฒेเคคा เคนै เคตเคน เค‰เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เคฏा เค•्เคทเคคि เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै।

เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ- เคœเคฌ เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคฎुเค•्เค•ेเคฌाเคœी เคฏा เค•ुเคถ्เคคी เค•ी เคช्เคฐเคคिเคฏोเค—िเคคा เคฎें เคญाเค— เคฒेเคคा เคนै เคฏा เค•िเคธी เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคตเค•्เคคเคต्เคฏ เค•े เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เค•ी เค…เคจुเคฎเคคि เคฆेเคคा เคนै เคตเคนाँ เคฏเคน เคธूเค•्เคคि ‘เคธเคฎ्เคฎเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•्เคทเคคि เคจเคนीं เคนोเคคो’ เคฒाเค—ू เคนोเค—ा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฏเคน เคช्เคฐเคคिเคฐเค•्เคทा (Defence) เคฒे เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคตाเคฆी เคจे เค•िเคฏे เคœाเคจे เคตाเคฒे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ी เคธเคนเคฎเคคि เคฆी เคฅी।

      เคธ्เคตेเคš्เค›ा เคธे เค‰เค ाเคˆ เค—เคˆ เคฌเคก़ी เคธे เคฌเคก़ी เคนाเคจि เค•े เคฒिเค เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै।

เคธ्เคตेเคš्เค›ा เคธे เค‰เค ाเคˆ เค—เคˆ เคนाเคจि เค•े เคฒिเค เคธเคนเคฎเคคि เคฆो เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคฆी เคœा เคธเค•เคคी เคนै-

(เค•) เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคค เคธเคนเคฎเคคि (Expressed Consent);

(เค–) เคตिเคตเค•्เคทिเคค เคธเคนเคฎเคคि (Implied Consent)

Volenti Non fit Injuria เค•े เคธूเคค्เคฐ เค•ो เคฒाเค—ू เคนोเคจे เค•े เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคถเคฐ्เคคें เค†เคตเคถ्เคฏเค•-

(1) เคธเคนเคฎเคคि เคธ्เคตेเคš्เค›ा เคธे เคฆी เค—เคˆ เคนो;

(2) เค•ाเคฐ्เคฏ เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคตैเคง เคนोเคจी เคšाเคนिเค;

(3) เค–เคคเคฐे เค•े เคœ्เคžाเคจ เคฎाเคค्เคฐ เคธे เคธเคนเคฎเคคि เค•ी เค‰เคชเคงाเคฐเคฃा เคจเคนीं เค•ी เคœाเคจी เคšाเคนिเค।

     เคช्เคฐเคฅเคฎ เคถเคฐ्เคค เค•े เคฒिเค เคฏเคน เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै เค•ि เคธเคนเคฎเคคि เคธ्เคตेเคš्เค›ा เคธे เคฆी เค—เคˆ เคนो। เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคธเคนเคฎเคคि เคงोเค–ा, เคฆुเคฐ्เคต्เคฏเคชเคฆेเคถเคจ, เค‰เคค्เคชीเคก़เคจ เค†เคฆि เค—เคฒเคค เคคเคฐीเค•ों เคธे เคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•ी เค—เคˆ เคนो।

       เคœिเคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคฒिเค เคธเคนเคฎเคคि เคฆी เค—เคˆ เคนो, เคตเคน เค—ैเคฐ เค•ाเคจूเคจी เคจเคนीं เคนोเคจा เคšाเคนिเค। เคœैเคธे-เคคेเคœ เคงाเคฐ เคตाเคฒे เคนเคฅिเคฏाเคฐों เคธे เคฆ्เคตเคจ्เคฆ्เคตเคฏुเคฆ्เคง เค•เคฐเคจा เคฏा เคฎुเค•्เค•ेเคฌाเคœी เคฎें เคญाเค— เคฒेเคจा เค†เคฆि। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฎाเคค्เคฐ เค–เคคเคฐे เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคนोเคจे เคธे เค–เคคเคฐा เค‰เค ाเคจे เค•े เคฒिเค เคธเคนเคฎเคคि เคจเคนीं เคฎाเคจ เคฒी เคœाเคคी เคนै। (Knowledge does not necessarily imply consent) !

เคช्เคฐเคถ्เคจ 19. เคฐाเคœ्เคฏ เค•ृเคค्เคฏ เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by acts of State?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฐाเคœ्เคฏ เค•ृเคค्เคฏ (Acts of State)- เคธเคฐ เคซ्เคฐेเคกเคฐिเค• เคชोเคฒเค• เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, “เคฐाเคœ्เคฏ เค•ृเคค्เคฏ เคฐाเคœाเค“ं เคฏा เคตिเคฆेเคถी เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เคฐाเคœ्เคฏों เค•े เคถाเคธเค•ों เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เคฏा เค…เคชเคจाเคฏे เค—เคฏे เคตे เค•ाเคฐ्เคฏ เคนैं เคœिเคจ्เคนें เคตे เค…เคชเคจी เคฐाเคœเคจीเคคिเค• เค”เคฐ เคธाเคฐ्เคตเคญौเคฎ เคธเคค्เคคा เค•ी เคถเค•्เคคि เค”เคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เคธเคค्เคคा เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค•เคฐเคคे เคนैं।” เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฏเคน เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคนै เคœो เคถाเคธเค• เคฏा เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เค…เคชเคจे เคตिเคถेเคทाเคงिเค•ाเคฐ เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคฎें เคฒाเคคा เคนै। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคฏเคน เคธाเคฐ्เคตเคญौเคฎ เคธเคค्เคคा เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคนै।

เคธ्เคฎเคฐเคฃीเคฏ เคฐเคนे เค•ि เคเคธे เคคीเคจ เค…เคชเคตाเคฆ เค…เคตเคถ्เคฏ เคนैं เคœिเคจเคฎें เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ो เคฆाเคฏिเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै-

(i) เคœเคนाँ เค…เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคชเคฐ เค…เคจเคงिเค•ाเคฐ เค•เคฌ्เคœा เค•เคฐ เคฒिเคฏा เค—เคฏा เคนो।

(ii) เคœเคนाँ เค•ाเคจूเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคญाเคฐ เค†เคฐोเคชिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो। (iii) เคœเคนाँ เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เคนो เคœाเคฏे เค•ि เคฐाเคœ्เคฏ เค•เคฐ्เคฎเคšाเคฐी เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคธे เคธเคฐเค•ाเคฐ เคฒाเคญाเคจ्เคตिเคค เคนुเคˆ เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 20 เคนेเคคु เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Motive?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคนेเคคु (Motive)-เค•ोเคˆ เค•ृเคค्เคฏ เคฌुเคฐे เคนेเคคु เคธे เค•िเคฏे เคœाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค—ैเคฐ-เค•ाเคจूเคจी เคจเคนीं เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคฏเคฆि เคตเคน เค•ृเคค्เคฏ เค•ाเคจूเคจी (Legal) เคฅा เคคो เคตเคน เค•ाเคจूเคจी เคนी เคฐเคนेเค—ा, เคšाเคนे เค‰เคธे เค•เคฐเคจे เค•ा เคนेเคคु เค•ुเค› เคญी เคนो เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏ เค—ैเคฐ เค•ाเคจूเคจी เคนै เคคो เคตเคน เค•ेเคตเคฒ เค‡เคธ เค•ाเคฐเคฃ เค•ाเคจूเคจी เคจเคนीं เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เค‰เคธे เค…เคš्เค›े เคนेเคคु เคธे เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค•िเคธी เค•ृเคค्เคฏ เคฎें เคฎเคนเคค्เคต เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ा เคนोเคคा เคนै, เคนेเคคु เค•ा เคจเคนीं।

       เคตिเคงिเคถाเคธ्เคค्เคฐ เคธाเคฎเคฃ्เคก (Salmond) เคจे เคนेเคคु เค•ो เคเค• เคฆूเคฐเคธ्เคฅ เค†เคถเคฏ เคฌเคคाเคฏा เคนै, เคœो เคถीเค˜्เคฐ เคช्เคฐเค•เคŸ เคจ เคนो เคตเคฐเคจ् เคชृเคท्เค เคญूเคฎि เคฎें เคชเคก़ा เคนो। เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคฏเคน เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค ‘เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนै เคฏा เคจเคนीं ‘ เคนेเคคु เค…เคธंเค—เคค เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 21. เค•्เคทเคคि เคเคตं เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि। Damage and Damages.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค•्เคทเคคि เคเคตं เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि (Damage and Damages) เค•्เคทเคคि (damage)- เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆों เค•े เค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนोเคคी เคนै। เค•िเคจ्เคคु เค•्เคทเคคि (damage) เค”เคฐ เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि (damages) เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ เคนै। เค•्เคทเคคि เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคนुเคˆ เคนाเคจि เคธे เคนै เคœเคฌเค•ि เค‡เคธ เคนाเคจि เค•े เคฒिเค เคœो เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคตाเคฆी เค•ो เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै, เค‰เคธे เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि เคฏा เคจुเค•เคธाเคจी เค•เคนเคคे เคนैं।

       เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเค เคœो เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคตाเคฆी เค•ो เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ । เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เค‰เคธे ‘เคจुเค•เคธाเคจी’ เค•เคนเคคे เคนैं ‘เค•्เคทเคคि’ เค•ा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เคธे เคนै, เค”เคฐ เค‰เคธ เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เค•े เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคจुเค•เคธाเคจी เคธे เคนोเคคा เคนै। เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เค•ा เค…เคชเคฎाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै เคคो เคตเคน เคเค• ‘เค•्เคทเคคि’ เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เคฏเคน เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เคนै เค‡เคธเคธे เคตเคน เค‰เคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เคชเคฐ เคธเคฎाเคœ เคฎें เค†เค˜ाเคค เคชเคนुंเคšाเคคा เคนै, เคฏเคน ‘เคนाเคจि’ เคนै। เค‡เคธ เคนाเคจि เค•ी เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคœो เคงเคจเคฐाเคถि เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै เค‰เคธे เคจुเค•เคธाเคจी เค•เคนเคคे เคนैं।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 22 เค…เคตเคถ्เคฏเคฎ्เคญाเคตी เค˜เคŸเคจाเคं เค•्เคฏा เคนैं? What are Inevitable Accidents?

เค‰เคค्เคคเคฐ – เค…เคตเคถ्เคฏเคฎ्เคญाเคตी เค˜เคŸเคจाเคँ (Inevitable Accidents)- เคธเคฐ เคซ्เคฐेเคกเคฐिเค• เคชोเคฒเค• เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, ” เค…เคตเคถ्เคฏเคฎ्เคญाเคตी เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคตเคน เค˜เคŸเคจा เคนोเคคी เคนै, เคœिเคธे เคธाเคงाเคฐเคฃ เคฌुเคฆ्เคงि เค•ा เคต्เคฏเค•्เคคि เค‰เคจ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคธाเคตเคงाเคจी เคฏा เคธเคคเคฐ्เค•เคคा เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เคญी เคฐोเค• เคจเคนीं เคธเค•เคคा เคœिเคจเคฎें เคตเคน เค˜เคŸिเคค เคนोเคคी เคนै।”

      เคฏे เคเคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เคนैं เคœिเคจ्เคนें เคต्เคฏเค•्เคคि เคธाเคงाเคฐเคฃ เคฌुเคฆ्เคงि เค”เคฐ เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคธเคคเคฐ्เค•เคคा เคธे เคญी เค‰เคจ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคฐोเค• เคจเคนीं เคธเค•เคคा เคœिเคจเคฎें เคฏे เค˜เคŸिเคค เคนुเค। เคฏเคฆि เคธเคคเคฐ्เค•เคคाเคชूเคฐ्เคฃ เคขंเค— เคธे เค•िเคฏे เค—เคฏे เค•िเคธी เค•ाเคจूเคจी เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•ोเคˆ เค•्เคทเคคि เคนोเคคी เคนै เค”เคฐ เคเคธी เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคนोเคคी เคนै เคœो เคฐोเค•ी เคจเคนीं เคœा เคธเค•เคคी เคฅी เคคो เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒाเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคฌเคจเคคा เคนै। เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ो เคธเคฎ्เคญाเคตिเคค เค˜เคŸเคจाเค“ं เค•े เคช्เคฐเคคि เคœाเค—เคฐूเค• เคฐเคนเคจा เคšाเคนिเค, เค•เคฒ्เคชिเคค เค˜เคŸเคจाเค“ं เค•े เคช्เคฐเคคि เคจเคนीं।

     เค…เคตเคถ्เคฏเคฎ्เคญाเคตी เค˜เคŸเคจाเค“ं เค•े เคธเคญी เค•ाเคฐเคฃों เค•ो เคฆो เคฐूเคชों เคฎें เคตिเคญाเคœिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै-

(i) เคšे เค•ाเคฐ्เคฏ เคœो เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคถเค•्เคคिเคฏों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค˜เคŸिเคค เคนोเคคे เคนैं เค”เคฐ เคœिเคจเค•ा เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธे เค•ोเคˆ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคจเคนीं เคนोเคคा।

(ii) เคตे เค•ाเคฐ्เคฏ เคœो เค…ंเคถเคคः เคฏा เคชूเคฐ्เคฃเคคः เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคे เคนैं, เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคฏा เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ी เค—เคฒเคคी เคธे เคนोเคคे เคนैं เคฏा เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ी เคเคธी เค•्เคฐिเคฏा เคธे เคนोเคคे เคนैं เคœिเคจเค•ा เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคถเค•्เคคिเคฏों เคธे เค•ोเคˆ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคจเคนीं เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 23. เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เคฒिเค เคจ्เคฏाเคฏिเค• เค‰เคชเคšाเคฐ เคชเคฐ เคธंเค•्เคทिเคช्เคค เคŸिเคช्เคชเคฃी เคฒिเค–ें। Write short note on the Judicial Remedies of Torts.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคจ्เคฏाเคฏिเค• เค‰เคชเคšाเคฐ (Judicial Remedies for Torts)—เคฏे เคตे เค‰เคชเคšाเคฐ เคนैं เคœो เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•ाเคจूเคจ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนैं। เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เคชเค•्เคท เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคฎें เคฆाเคตा เค•เคฐเค•े เคจुเค•เคธाเคจी เคชा เคธเค•เคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคจ्เคฏाเคฏिเค• เค‰เคชเคšाเคฐों เค•ो เคคीเคจ เคญाเค—ों เคฎें เคตिเคญाเคœिเคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै-

(1) เคจुเค•เคธाเคจी (Damages):

(2) เคต्เคฏाเคฆेเคถ เคฏा เคจिเคทेเคงाเคœ्เคžा (Injunctions);

(3) เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เคชुเคจเคฐ्เคช्เคฐाเคช्เคคि (Specific restitution of property)।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 24. เคนเคฎเคฒा เคฏा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เค•ो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•ीเคœिเคฏे। Define Assault.

เค‰เคค्เคคเคฐ เคนเคฎเคฒा เคฏा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ (Assault) – เคนเคฎเคฒा เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคนै เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เคชเคฐ เค—ैเคฐ-เค•ाเคจूเคจी เคขंเค— เคนाเคฅ เค›ोเคก़เคจा เคฏा เค•िเคธी เค•ो เคธाเคถเคฏ เคถाเคฐीเคฐिเค• เคšोเคŸ เคชเคนुँเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคฏเคค्เคจ เค•เคฐเคจा। เคนเคฎเคฒे เคฎें เคถเคฐीเคฐ เคธे เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคธเคฎ्เคชเคฐ्เค• เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เคนै เคฒेเค•िเคจ, เคฎाเคค्เคฐ เคงเคฎเค•ी เคนเคฎเคฒा เคจเคนीं เคนोเคคी। เคœเคฌ เคคเค• เคงเคฎเค•ी เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตी เคฌเคจाเคจे เค•े เคฒिเค เคธाเคงเคจ เคจ เคนो เคคเคฌ เคคเค• เคงเคฎเค•ी เคนเคฎเคฒा เคจเคนीं เคนोเคคी। เคถเคฌ्เคฆ เคฌोเคฒเคจे เคฎाเคค्เคฐ เคธे เคนเคฎเคฒा เคจเคนीं เคนोเคคा। เค†เคถเคฏ เคคเคฅा เค•ृเคค्เคฏ เคฆोเคจों เค•ो เคฎिเคฒाเค•เคฐ เคนเคฎเคฒा เค—เค िเคค เคนोเคคा เคนै।

     เคกॉเฅฆ เคตिเคจเคซीเคฒ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, “เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคนเคฎเคฒा เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคœो เคตाเคฆी เค•े เคฎเคจ เคฎें เคเคธी เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เค†เคถंเค•ा เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เค•เคฐ เคฆे เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค‰เคธ เคชเคฐ เคช्เคฐเคนाเคฐ เค•เคฐेเค—ा।” เค‡เคธी เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคธเคฐ เคซ्เคฐेเคกเคฐिเค• เคชोเคฒเค• เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि “เคธเคญ्เคฏ เคธเคฎाเคœ เคฎें เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ी เคธुเคฐเค•्เคทा เคช्เคฐเคฅเคฎ เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै। เค•ाเคจूเคจ เค•ेเคตเคฒ เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค†เค˜ाเคค เค”เคฐ เคนिंเคธा เคธे เคนी เคฐเค•्เคทा เคจเคนीं เค•เคฐเคคा เคตเคฐเคจ् เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคถाเคฐीเคฐिเค• เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค”เคฐ เค…เคจुเคšिเคค เคฐुเค•ाเคตเคŸ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคญी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคคा เคนै เคคเคฅा เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เค•िเคธी เค•ाเคฐเคฃ เคธे เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคจे เคตाเคฒे เคญเคฏ เคธे เคญी เคฌเคšाเคคा เคนै।”

เคช्เคฐเคถ्เคจ 25. ‘เคช्เคฐเคนाเคฐ’ เค•ो เคธเคฎเคाเค‡เค। Explain Battery.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคนाเคฐ (Battery)- เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ो เค‰เคธเค•ी เค‡เคš्เค›ा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคฐूเคช เคธे เค†เค˜ाเคค เคชเคนुँเคšाเคจा, เค•्เคฐुเคฆ्เคง เคนोเค•เคฐ เคฌเคฆเคฒे เค•ी เคญाเคตเคจा เคฏा เค…เคญเคฆ्เคฐ เคคเคฐीเค•े เคธे เค›ूเคจा เคช्เคฐเคนाเคฐ (Battery) เค•เคนเคฒाเคคा เคนै। เคช्เคฐเคนाเคฐ เคฎें เคฆूเคธเคฐे เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ा เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคธ्เคชเคฐ्เคถ เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนैं। เค‡เคธเค•ा เค•ोเคˆ เคฎเคนเคค्เคต เคจเคนीं เคนै เค•ि เคฌเคฒ เคธीเคงा เคฏा เค…เคจ्เคฏ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคช्เคฐเคฏोเค— เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो, เคฏा เคนाเคฅ เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เคธे เคฏा เคนเคฅिเคฏाเคฐ เคธे เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो। เคฏเคฆि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เคตाเคฆी เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ा เคธ्เคชเคฐ्เคถ เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เคตเคธ्เคคु เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคญी เค•िเคฏा เคนै เคคो เคญी เค‰เคธเค•ा เค•ृเคค्เคฏ เคช्เคฐเคนाเคฐ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค† เคœाเคคा เคนै। เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคŠเคชเคฐ เคœाเคจเคฌूเค เค•เคฐ เคชाเคจी เคซेंเค•เคจा เคช्เคฐเคนाเคฐ (Battery) เค•ा เคเค• เคฐूเคช เคนै।

       เค…เคคः เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค•ाเคฐเคฃ เค•े เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เคชเคฐ เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจा เคช्เคฐเคนाเคฐ เคฏा เคฎाเคฐเคชीเคŸ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै, เคšाเคนे เคฌเคฒ เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ा เคขंเค— เคฏा เคฎाเคค्เคฐा เค•िเคคเคจी เคญी เค•เคฎ เค•्เคฏों เคจ เคนो। เค•िเคธी เค•े เคนाเคฅ เคธे เค•ाเค—เคœ เค›ीเคจ เคฒेเคจा เคฏा เค…เคธाเคตเคงाเคจीเคชूเคฐ्เคตเค• เคฌเคจ्เคฆूเค• เคšเคฒाเคคे เคนुเค เค•िเคธी เค•ो เคšोเคŸ เคชเคนुँเคšाเคจा เค†เคฆि เคธเคญी เค•्เคฐिเคฏाเคँ เคช्เคฐเคนाเคฐ เคฎाเคจी เคœाเคคी เคนैं। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฃ्เคก เคธंเคนिเคคा เค•ी เคงाเคฐा 350 เคฎें เคช्เคฐเคนाเคฐ เคเค• เค…เคชเคฐाเคง เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 26. เคช्เคฐเคนाเคฐ เคคเคฅा เคธंเคช्เคฐเคนाเคฐ เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ เคฌเคคाเค‡เค। Distinguish between assault and battery.

เคช्เคฐเคนाเคฐ เคเคตं เคธंเคช्เคฐเคนाเคฐ เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ

(Distinction between Assault and Battery)

เคนเคฎเคฒा (Assault) เคฏा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ

(1) เค•िเคธी เค•े เคฎเคจ เคฎें เคช्เคฐเคนाเคฐ เค•ा เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เคญเคฏ เคฏा เค†เคถंเค•ा เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เค•เคฐเคจा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคฏा เคนเคฎเคฒा เคนै।

(2) เค†เคฎเคคौเคฐ เคชเคฐ เคช्เคฐเคนाเคฐ เคธे เคชूเคฐ्เคต เคนเคฎเคฒा เคฏा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เค…เคตเคถ्เคฏ เคนोเคคा เคนै เคธिเคตाเคฏ เค‰เคจ เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคœเคนाँ เคช्เคฐเคนाเคฐ เคชीเค›े เคธे เค•िเคฏा เคœाเคฏ เคฏा เคช्เคฐเคนाเคฐ เคธोเคจे เค•ी เค…เคตเคธ्เคฅा (Sleeping Position) เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो।

(3) เคนเคฎเคฒे เคฎें เคถเคฐीเคฐ เค•ा เคธ्เคชเคฐ्เคถ เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคคเคค्เคต เคจเคนीं เคนै।

(4) เคนเคฎเคฒा เคฏा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เค•ो เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฃ्เคก เคธंเคนिเคคा เค•ी เคงाเคฐा 351 เคฎें เค…เคชเคฐाเคง เค•े เคฐूเคช เคฎें เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เคช्เคฐเคนाเคฐ (Battery)

(1) เค•िเคธी เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ो เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคฏा เค…เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคฐूเคช เคธे เค‰เคธเค•ी เค‡เคš्เค›ा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เคธ्เคชเคฐ्เคถ เค•เคฐเคจा เคช्เคฐเคนाเคฐ เคนै।

(2) เคช्เคฐเคนाเคฐ, เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เค•े เคฌाเคฆ เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคนै। เคชเคนเคฒे เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคนोเคคा เคนै เคคเคฌ เคช्เคฐเคนाเคฐ เคนोเคคा เคนै।

(3) เคช्เคฐเคนाเคฐ เคฎें เคถเคฐीเคฐ เค•ा เคธ्เคชเคฐ्เคถ เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคคเคค्เคต เคนोเคคा เคนै।

(4) เคช्เคฐเคนाเคฐ เค•ो เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฃ्เคก เคธंเคนिเคคा เค•ी เคงाเคฐा 350 เคฎें เค…เคชเคฐाเคง เค•े เคฐूเคช เคฎें เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

 

เคช्เคฐเคถ्เคจ 27. ‘เคฎिเคฅ्เคฏा เค•ाเคฐाเคตाเคธ’ เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by False Imprisonment?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฎिเคฅ्เคฏा เค•ाเคฐाเคตाเคธ (False Imprisonment)- เคฎिเคฅ्เคฏा เค•ाเคฐाเคตाเคธ เคฏा เคฌเคจ्เคฆीเค•เคฐเคฃ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคถाเคฐीเคฐिเค• เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा เคชเคฐ เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เคชूเคฐ्เคฃ เค…เคตเคฐोเคง เคฒเค—ाเคจा เคนै, เคšाเคนे เคตเคน เค•िเคคเคจे เคนी เคฅोเคก़े เคธเคฎเคฏ เค•े เคฒिเค เค•्เคฏों เคจ เคนो। เคธंเค•्เคทेเคช เคฎें เคฏเคน เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค—िเคฐเคซ्เคคाเคฐ เค•เคฐเคจा เคฏा เคฌเคจ्เคฆ เค•เคฐ เคฆेเคจा ‘เคฎिเคฅ्เคฏा เค•ाเคฐाเคตाเคธ’ เค•เคนเคฒाเคคा เคนै।

      เคฎिเคฅ्เคฏा เค•ाเคฐाเคตाเคธ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เค…เคตเคฐोเคง เคถाเคฐीเคฐिเค• เคนो เคธเค•เคคा เคนै เคฏा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคฒेเค•िเคจ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคฌाเคงा เคนोเคจी เคšाเคนिเค।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 28 เค…เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•्เคฏा เคนै? What is Torts relating to Immovable Property?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ (Torts relating to Immovable Property) – เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคฏा เค˜เคฐ เคฎें เค—เคฒเคค เคขंเค— เคธे เคช्เคฐเคตेเคถ เค•เคฐเคจा เคฏा เค‰เคธเค•े เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคฌाเคงा เคชเคนुँเคšाเคจा เค…เคคिเคšाเคฐ (Trespass) เค•เคนเคฒाเคคा เคนै। เคธंเค•ुเคšिเคค เค…เคฐ्เคฅ เคฎें เค…เคจเคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคญूเคฎि เคชเคฐ เค…เคจเคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ เคธे เคฒिเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœเคฌเค•ि เคตिเคธ्เคคृเคค เค…เคฐ्เคฅ เคฎें เค‡เคธे เคธ्เคตाเคฎिเคค्เคต เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฎें เค…เคจाเคงिเค•ाเคฐ เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เคญी เคฎाเคจเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•िเคธी เค•े เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคฌाเคงा เคชเคนुंเคšाเคจे เค•े เค•ृเคค्เคฏ เค•ो เค…เคคिเคšाเคฐ เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค•िเคธी เคญी เคญूเคฎि เคฎें เค‰เคธเค•े เคธ्เคตाเคฎी เค•ी เค‡เคš्เค›ा เค•े เคช्เคฐเคคिเค•ूเคฒ เคช्เคฐเคตेเคถ เค•เคฐเคจा เค…เคฅเคตा เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคฌाเคงा เคชเคนुँเคšाเคจा เค…เคจเคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै। เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคœเคฎीเคจ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคนै เคคो เค‰เคธเคฎें เคธे เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคจुเคฎเคคि เค•े เคฌिเคจा เคฎिเคŸ्เคŸी เคจिเค•ाเคฒเคจा เคญी เค…เคคिเคšाเคฐ เคนोเค—ा। เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เค•िเคธी เค•ी เคœเคฎीเคจ เคชเคฐ เคชैเคฐ เคฐเค–เคจा เคญी เค…เคคिเคšाเคฐ เคนै, เคญเคฒे เคนी เค•ोเคˆ เค•्เคทเคคि เคจ เคนुเคˆ เคนो เคฒेเค•िเคจ เคœเคฎीเคจ เค•ा เค…เคคिเคšाเคฐ เคธ्เคตเคคः เค…เคญिเคฏोเคœ्เคฏ (actionable per se) เคนोเคคा เคนै। เค…เคคिเคšाเคฐ เคฏा เคคो เคญूเคฎि เคฎें เคช्เคฐเคตेเคถ เค•เคฐเค•े เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค…เคฅเคตा เค•िเคธी เคตเคธ्เคคु เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे।

เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ- เค•िเคธी เค•ी เคฆीเคตाเคฐ เคฎें เค•ीเคฒ เค—ाเคก़เคจा, เค•िเคธी เค•ी เคฆीเคตाเคฐ เคชเคฐ เคฒिเค–เคจा, เค•िเคธी เค•ी เคœเคฎीเคจ เคชเคฐ เคชเคค्เคฅเคฐ เคซेंเค•เคจा, เค•िเคธी เค•े เค›เคค เคฎเคฒเคฌे เค›ोเคก़เคจा เค†เคฆि เค…เคคिเคšाเคฐ เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฏเคฆि เค•िเคธी เคฎเค•ाเคจ เค•ा เคธ्เคตाเคฎी เคเคธे เคฎเค•ाเคจ เค•े เค‰เคธ เคฆเคฐเคตाเคœे เค…เคฅเคตा เค–िเคก़เค•ी เค•ो เคนเคŸाเคคा เคนै เคœो เค•िเคฐाเคฏेเคฆाเคฐ เค•े เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคนै เคคो เค…เคคिเคšाเคฐ เค•เคนเคฒाเคฏेเค—ा।

      เค…เคจเคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ เค•ी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคฎें เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆ เคนो เคธเค•เคคे เคนैं-

(1) เคšिเคฐเคญोเค— (Prescription);

(2) เค…เคจुเคฎเคคि (Leave) เคเคตं เค…เคจुเคœ्เคžเคช्เคคि (Licence);

(3) เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ (Authority of Law)

เคช्เคฐเคถ्เคจ 29. เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•्เคฏा เคนै? What is Torts relating to Movable Property?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ (Torts relating to movable property) — เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เค•เคฌ्เคœे เคฎें เค…เคจुเคšिเคค เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•ो เค•เคนเคคे เคนैं। เค‡เคธเค•े เคตिเคตिเคง เคฐूเคช เคนो เคธเค•เคคे เคนैं, เคœैเคธे-เค•ाเคฐ เคธे เคŸाเคฏเคฐ เคจिเค•ाเคฒเคจा, เค•ाเคฐ เค•ो เค—ैเคฐेเคœ เคธे เคนเคŸाเคจा, เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เค†เค˜ाเคค เคชเคนुँเคšाเคจा เคฏा เคจเคท्เคŸ เค•เคฐเคจा, เค…เคฅเคตा เคชเคถुเค“ं เค•ो เคชीเคŸเคจा เค…เคฅเคตा เคฎाเคฐ เคกाเคฒเคจा। เคฏเคน เคเค• เค…เคตैเคงाเคจिเค• เค•ाเคฐ्เคฏ เคนै เคœिเคธเคฎें เคฎाเคฒ เค•ो เคชเค•เคก़ เค•เคฐ เคฏा เคนเคŸा เค•เคฐ เคฏा เคธीเคงा เคจुเค•เคธाเคจ เคชเคนुँเคšा เค•เคฐ เค•िเคธी เค•ी เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ो เคนाเคจि เคชเคนुँเคšाเคฏी เคœाเคคी เคนै।

     เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เคตाเคฆी เค•ो เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เค•ि –

(1) เคตเคน เคšเคฒ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคชเคฐ เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคฏा เค†เคจ्เคตเคฏिเค• (Constructive) เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฐเค–เคคा เคฅा।

(2) เคฏเคน เค•ि เคตाเคฆी เค•े เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เค•เคฌ्เคœे เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฎें เค—เคฒเคค เคขंเค— เคธे เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै เค”เคฐ เคฏเคน เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค•िเคฏा เคนै เคฏा เค•เคฐเคตाเคฏा เคนै।

     เค…เคคिเคšाเคฐ เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•ो เค•เคนเคคे เคนैं, เค…เคคเคเคต เคฏเคฆि เคตाเคฆी เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•े เคธเคฎเคฏ เค•เคฌ्เคœा เคจเคนीं เคฐเค–เคคा เคนै, เคคो เคตเคน เค…เคคिเคšाเคฐ เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคจเคนीं เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 30 เค†เคฐเคฎ्เคญเคคः เค…เคคिเคšाเคฐ เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by trespass ab initio?

เค‰เคค्เคคเคฐ – เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคธे เคนी เค…เคคिเคšाเคฐ (Trespass ab initio)- เคช्เคฐोเฅฆ เคตिเคจเคซीเคฒ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เค•ाเคจूเคจी เค…เคงिเค•ाเคฐ เคธे เคช्เคฐเคตेเคถ เค•เคฐเคคा เคนै เค•िเคจ्เคคु เคฌाเคฆ เคฎें เคตเคน เค‡เคธ เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै เค”เคฐ เค‰เคธเค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคฌเคจा เคฐเคนเคคा เคนै เคคो เค‰เคธे เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคธे เคนो เค…เคคिเคšाเคฐी เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เคเคธे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค•ृเคค्เคฏ เค•ो เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคธे เคนी เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै, เคญเคฒे เคนी เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เค•े เคธเคฎเคฏ เคคเค• เค‰เคธเค•ा เค†เคšเคฐเคฃ เค•िเคคเคจा เคนी เคจिเคฐ्เคฆोเคท เคจ เคฐเคนा เคนो।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 31. ‘เคธเคฎ्เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ’ เค•्เคฏा เคนै? What is “Conversion”?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคธเคฎ्เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ (Conversion) เคธเคฎ्เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै เค•िเคธी เค•ी เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เค…เคจुเคšिเคค เคฐूเคช เคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เค•เคฐ เคฒेเคจा। เคœैเคธे-เคญूเคฎि เค•ो เคงเคจ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคœिเคธเคธे เค•ि เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคธ्เคตाเคฎिเคค्เคต เคธे เคตंเคšिเคค เคนो เคœाเคฏ। เคธाเคฎเคฃ्เคก เคฆ्เคตाเคฐा เค‡เคธเค•ो เคธเคนी เคขंเค— เคธे เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै เค•ि, “เคธเคฎ्เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคœाเคจเคฌूเค เค•เคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคนै เคœिเคธเคธे เค•िเคธी เค•ी เคตเคธ्เคคुเค“ं เคฎें เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœिเคธเค•े เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เค‰เคธ เคตเคธ्เคคु เค•े เค•เคฌ्เคœे เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฐเคจे เคธे เคตंเคšिเคค เคนो เคœाเค।”

เคช्เคฐเคถ्เคจ 32. เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เค…เคธाเคตเคงाเคจी เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Negligence? 

เค‰เคค्เคคเคฐ-เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เค…เคธाเคตเคงाเคจी (Negligence) เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เค…เคธाเคตเคงाเคจों เค•ो เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตिเคฆ्เคตाเคจों เคจे เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคฐूเคชों เคฎें เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•िเคฏा เคนै। เคธाเคฎเคฃ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคฏเคน เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ा เค‰เคจ เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนै เคœिเคธเคฎें เค•ाเคจूเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจा เค…เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เคนै। เค†เคธ्เคŸिเคจ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค…เคธाเคตเคงाเคจी เคฎเคธ्เคคिเคท्เค• เค•ो เคเค• เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคตเคธ्เคฅा เคนै เคœिเคธเคฎें เคฆเคฃ्เคกเคธ्เคตเคฐूเคช เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि เคฆेเคจी เคชเคก़เคคी เคนै।

      เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคชเคฐिเคญाเคทाเค“ं เคธे เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เค…เคธाเคตเคงाเคจी, เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ा เค‰เคจ เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนै เคœिเคธเคฎें เค•ाเคจूเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจा เค…เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เคนै เคœिเคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคตाเคฆी เค•ो เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšเคคी เคนै।

     เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เค เคนเคฐाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा, เคญเคฒे เคนी เค‰เคธเคธे เค•िเคธी เค•ो เค•िเคคเคจी เคนी เค•्เคทเคคि เค•्เคฏों เคจ เคชเคนुँเคšी เคนो। เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคจे เค•े เคฒिเค เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เคฒिเค เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏเคฌเคฆ्เคง เคฅा เคคเคฅा เค‰เคธเคจे เค…เคชเคจे เค‡เคธ เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เค•िเคฏा เคนै เคœिเคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคตाเคฆी เค•ो เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšी। เคตिเคงिเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคชोเคฒเค• เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคœเคฌ เคคเค• เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•ा เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคा, เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी। เค…เคคः เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि เคœเคนाँ เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•ा เค•ोเคˆ เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคจเคนीं เคนै, เคตเคนाँ เค‡เคธเค•े เคฒिเค เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 33. เคตिเคฆ्เคตेเคท । Malice.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคตिเคฆ्เคตेเคท (Malice) – เค…เคชเค•ृเคค्เคฏाเคค्เคฎเค• เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏिเคค्เคต เคฎें เคตिเคฆ्เคตेเคท เคฆो เคคเคฐเคน เค•ा เคนोเคคा เคนै। เคชเคนเคฒा-เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท (Malice in Law) เคฆूเคธเคฐा-เคคเคฅ्เคฏ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท เคœिเคธเค•ा เคธाเคงाเคฐเคฃ เค…เคฐ्เคฅ เคœाเคจเคฌूเค เค•เคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เคนै เคœो เคฌिเคจा เค‰เคšिเคค เค•ाเคฐเคฃ เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคนेเคคु เค•े เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो। เค‡เคธเค•ा เคญाเคตाเคฐ्เคฅ เค•िเคธी เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ो เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค…เคจुเคšिเคค เคนेเคคु เคจเคนीं เคนै।

     เคนाเคฒ्เคกेเคจ เคฎเคนोเคฆเคฏ เคจे เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท เค•ो เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธ्เคชเคท्เคŸ เค•िเคฏा เคนै -“เคฏเคฆि เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคตिเคงि เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เคชเคฐ เค•्เคทเคคि เค•ी เคช्เคฐเคฃीเคคि เค•เคฐเคคा เคนै เคคो เค‰เคธे

       เคฏเคน เค•เคนเคจे เค•ी เค…เคจुเคฎเคคि เคจเคนीं เคฆी เคœा เคธเค•เคคी เคนै เค•ि เค‰เคธเคจे เค‡เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ो เคจिเคฐ्เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เคฎเคจःเคธ्เคฅिเคคि เคธे เค•िเคฏा เคฅा, เคฏเคน เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เคตिเคงिเค• เคช्เคฐाเคตเคงाเคจों เค•ो เคœाเคจเคคा เคฅा เค”เคฐ เค‰เคธे เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคนी เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคจा เคšाเคนिเค เคฅा। เค…เคคः ‘เคตเคน เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท เค•ा เคฆोเคทी เคนै, เคฏเคฆ्เคฏเคชि เคœเคนाँ เคคเค• เค‰เคธเค•ी เคฎเคจ:เคธ्เคฅिเคคि เค•ा เคช्เคฐเคถ्เคจ เคนै, เคšाเคนे เค‰เคจเคธे เค…เคจเคญिเคœ्เคžเคคा เคฎें เค•ाเคฐ्เคฏ เค•िเคฏा เคนो, เค”เคฐ เค‡เคธ เคญाเคตเคฌोเคง เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค‰เคธเค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ เคจिเคฐ्เคฆोเคทिเคคा เคธे เคชเคฐिเคชूเคฐ्เคฃ เคนो।”

(2) เคคเคฅ्เคฏ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท เคฏा เคฌुเคฐा เคช्เคฐเคฏोเคœเคจ (Malice in fact or Evill Motive)- เคฏเคนाँ เคชเคฐ ‘เคคเคฅ्เคฏ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคตेเคท’ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค•िเคธी เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ा เคฌुเคฐा เคช्เคฐเคฏोเคœเคจ เคนै เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी, เคœเคฌ เค•ोเคˆ เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เค˜ृเคฃा, เคช्เคฐเคคिเคถोเคง เค…เคฅเคตा เคฌुเคฐी เค‡เคš्เค›ा เค•े เคช्เคฐเคญाเคต เคฎें เค†เค•เคฐ เค•เคฐเคคा เคนै, เคคो เคฏเคน เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ ‘เคฆुเคฐ्เคญाเคตเคจा’ เค…เคฅเคตा ‘เคตिเคฆ्เคตेเคท’ เคธे เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 34 เค‰เคชเคคाเคช เค•्เคฏा เคนै? What is Nuisance?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคคाเคช (Nuisance)– เค‰เคชเคคाเคช (Nuisance) เคซ्เคฐेंเคš เคญाเคทा เค•े เคถเคฌ्เคฆ ‘เคจ्เคฏूเคฐे (Nuire) เค”เคฐ เคฒैเคŸिเคจ เคถเคฌ्เคฆ ‘เคจोเคธीเคฐे’ (Nocere) เคธे เคฒिเคฏा เค—เคฏा เคœिเคธเค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคนाเคจि เคชเคนुँเคšाเคจ เคฏा เคฌाเคงा เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เค•เคฐเคจा เคนोเคคा เคนै। เคตिเคงिเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคธाเคฎเคฃ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค‰เคชเคคाเคช เค•ा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค‰ เค•ृเคค्เคฏों เคธे เคนै เคœिเคจเคฎें เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคธे เคฆूเคธเคฐे เค• เคญूเคฎि เคชเคฐ เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšाเคจे เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เคœाเคจे เคฏा เคชเคนुँเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคธ्เคตीเค•ृเคคि เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै।

     เคฏเคฆ्เคฏเคชि เค‰เคชเคคाเคช เค•ी เค•ोเคˆ เคธुเคจिเคถ्เคšिเคค เคชเคฐिเคญाเคทा เคจเคนीं เคนै เคชเคฐเคจ्เคคु เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เคฎें เค—ैเคฐ-เค•ाเคจू เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•ो เค‰เคชเคคाเคช เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฎाเคจा เค—เคฏा เคนै เคœो เค•िเคธी เค•े เคญूเคฎि-เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เค‰เคชเคฏोเค— เคฏा เค‰เคธ เคช्เคฐाเคช्เคค เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฏा เค‰เคธเค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เคฌाเคงा เคกाเคฒเคคा เคฐเคนे।

     เค‰เคชเคคाเคช เค•ो เคเค• เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฏเคน เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै เค•ि –

(1) เค•ोเคˆ เค—เคฒเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เคนुเค† เคนो; เคคเคฅा

(2) เค‰เคธเคธे เคฆूเคธเคฐे เค•ो เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนो เค…เคฅเคตा เค…เคธुเคตिเคงा เคคเคฅा เคฆ्เคตेเคท เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนुเค† เคนो। เคธ्เคฎเคฐเคฃीเคฏ เคฐเคนे เค•ि เค•ेเคตเคฒ เคฆूเคธเคฐे เคคเคค्เคต เค•ी เค‰เคชเคธ्เคฅिเคคि เคธे เค•ोเคˆ เคตिเคงिเค• เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เคธเค•เคคी เคนै। เค‰เคชเคคाเคช เค•ी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•े เคฒिเค เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคฆोเคจों เคฌाเคคों เค•ा เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•ो เค‡เคธเคฎें เคฏเคน เคฆेเค–เคจा เคนोเคคा เคนै เค•ि เค•्เคฏा เค‰เคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เคจे, เคœो เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•े เค…เคงीเคจ เคนै, เคต เค—เคฒเคคी เค•िเคฏा เคนै เค”เคฐ เค‰เคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो, เคœिเคธเค•े เคช्เคฐเคคि เค—เคฒเคคी เค•ी เค—เคˆ เคนै, เค•ोเคˆ เคตिเคงिเค• เค…เคงि เคฅा เค•ि เค‰เคธเค•े เคธुเค– เคธुเคตिเคงा เคฎें เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคฌाเคงा เคจ เคชเคนुँเคšाเคฏी เคœाเคฏे।

เค‰เคชเคคाเคช เคฆो เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคนोเคคा เคนै-

(i) เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช (Public Nuisance) เคคเคฅा

(ii) เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เค‰เคชเคคाเคช (Private Nuisance)

เคช्เคฐเคถ्เคจ 35. เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เค‰เคชเคคाเคช เคธे เค†เคช เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Public Nuisance?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เค‰เคชเคคाเคช (Public Nuisance)- เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เค‰เคชเคคाเคช เคตเคน เค… เค•ृเคค्เคฏ เคนै เคœिเคธเคธे เคœเคจเคคा เค•े เคœीเคตเคจ, เคธुเคฐเค•्เคทा, เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ, เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคฏा เคธुเคตिเคงा เค•े เคฒिเค เคธंเค•เคŸ เคชैเคŸ เคฏा เคœिเคธเคธे เคœเคจเคคा เค•े เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคธाเคฎाเคœिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•े เค‰เคชเคฏोเค— เคฎें เคฌाเคงा เคชเคนुँเคšเคคी เคนै। เคเคธे เคต เคธे เคœเคจ-เคธाเคงाเคฐเคฃ เค•े เคŠเคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै เค”เคฐ เคธเคฎाเคœ เค•े เคธเคฆเคธ्เคฏों เค•े เค‰เคชเคฏोเค— เค•िเคฏे เคœाเคจे เค…เคงिเค•ाเคฐों เคฎें เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เคนोเคคा เคนै। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคฃ्เคก เคธंเคนिเคคा เค•ी เคงाเคฐा 268 เค•े เค…เคงीเคจ เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เค‰เคชเคคाเคช เคเค• เคฆเคฃ्เคกเคจीเคฏ เค…เคชเคฐाเคง เคนै। เคฒोเค• เคจ्เคฏूเคธेเคจ्เคธ เคฎें เค…เคตเคฐोเคง เค•ा เคชूเคฐ्เคฃ เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เคนै। เค•ेเคตเคฒ เคฏเคนी เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคนै เค•ि เค…เคตเคฐोเคง เคฏुเค•्เคคिเคธंเค—เคค เคจเคนीं เคนै। เคธिเคจेเคฎा เค•े เคŸिเค•เคŸ เค–เคฐीเคฆเคจे เค•े เคฒिเค เคธเคก़เค• เคคเค• เคฒाเค‡เคจ เคฒเค—ाเคจा, เคธเคก़เค• เคชเคฐ เค•ाเคซी เคธเคฎเคฏ เคคเค• เคฎोเคŸเคฐ เค•ो เค›ोเคก़ เคฆेเคจा เค†เคฆि เคชूเคฐ्เคฃ เค…เคตเคฐोเคง เคจ เคนोเคคे เคนुเค เคญी เค‰เคชเคคाเคช เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เค…เคจ्เคฏ เคฒोเค—ों เค•ो เค‡เคธเคธे เค…เคธुเคตिเคงा เคนोเคคी เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 36 เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคชเคคाเคช เคต เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ เค•ीเคœिเค। Distinguish between Private Niusance and Public Nuisance.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช (Public Nuisance) – เคเคธा เคตिเคงि-เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•ृเคค्เคฏ เคœिเคธเคธे เคœเคจ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•ो เคœीเคตเคจ, เคธुเคฐเค•्เคทा, เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เค”เคฐ เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•े เคฒिเค เค–เคคเคฐा, เค†เค˜ाเคค, เคต्เคฏเคตเคงाเคจ เคฏा เค•्เคทोเคญ เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคฏा เคฒोเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เคฎें เค…เคตเคฐोเคง เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนो, เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช เค•เคนเคฒाเคคा เคนै।

    เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เคจ्เคฏूเคธेเคจ्เคธ- เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฏा เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•ी เคธुเค– เคธुเคตिเคงा, เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เค…เคฅเคตा เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคฎें เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคจुเคšिเคค เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•ो เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เคจ्เคฏूเคธेंเคธ เค•เคนเคคे เคนैं। เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เคจ्เคฏूเคธेंเคธ เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคต्เคฏเค•्เคคि เคฏा เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เคชเคฐ เคชเคก़เคคा เคนै। เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เคจ्เคฏूเคธेंเคธ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเค เค—เคฏे เค•ृเคค्เคฏों เค•ा เค…เคตैเคง เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เคนै। เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เคจ्เคฏूเคธेंเคธ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคคเคฌ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคœเคฌ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค•ाเคฐ्เคฏों เค•ा เคชเคฐिเคฃाเคฎ เค‰เคธเค•ी เคญूเคฎि เคคเค• เคธीเคฎिเคค เคจ เคฐเคนเค•เคฐ เคตाเคฆी เค•ी เคญूเคฎि เคคเค• เคชเคนुँเคš เคœाเคคा เคนै।

เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช เค”เคฐ เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคชเคคाเคช เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ –

เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช –

(1) เค†เคชเคฐाเคงिเค• เค”เคฐ เคตिเคถेเคท เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคฆीเคตाเคจी เคฆोเคจों เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนिเคฏों เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคा เคนै।

(2) เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช เค•ी เคฆเคถा เคฎें เคฎเคนाเคงिเคตเค•्เคคा เคฏा เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•ी เค…เคจुเคฎเคคि เคธे เคฆो เคฏा เค…เคงिเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं ।

(3) เคฒोเค• เค‰เคชเคคाเคช เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคœเคจเคคा เคฏा เคฌเคนुเคค เคธे เคฒोเค—ों เคชเคฐ เคชเคก़เคคा เคนै।

(4) เค†เคชเคฐाเคงिเค• เค‰เคชเคšाเคฐ เคคเคฅा เคตिเคถेเคท เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคฆीเคตाเคจी เค‰เคชเคšाเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนोเคคा เคนै।

 

เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคชเคคाเคช –

(1) เค•ेเคตเคฒ เคฆीเคตाเคจी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคा เคนै।

(2) เคœिเคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค‰เคชเคคाเคช เคธे เคนाเคจि เคชเคนुँเคšी เคนै, เคตเคน เคตाเคฆ เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै।

(3) เคช्เคฐाเค‡เคตेเคŸ เค‰เคชเคคाเคช เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคฏा เค•ुเค› เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เคชเคฐ เคชเคก़เคคा เคนै।

(4) เค‰เคชเคถเคฎเคจ, เคจुเค•เคธाเคจी เค”เคฐ เคต्เคฏाเคฆेเคถ เค•ा เค‰เคชเคšाเคฐ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนोเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 37. เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•्เคฏा เคนै? What is Contributory Negligence?

เค…เคฅเคตा (or)

เคธंเคฏुเค•्เคค เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी ।

Contributory Negligence.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा (Contributory Negligence)– เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคฏเคน เคนै เค•ि เคœिเคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคนाเคจि เคนोเคคी เคนै เคตเคน เคธ्เคตเคฏं เคญी เค•ुเค› เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค•ा เคฆोเคทी เคนै เค”เคฐ เค‰เคธเคจे เคนाเคจि เคฎें เค•ुเค› เคฏोเค—เคฆाเคจ เค•िเคฏा เคนै। เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจुเค•เคธाเคจी เค•ी เคฎाเคค्เคฐा เค•ो เคฆोเคจों เคชเค•्เคทเค•ाเคฐों เค•े เค…เคจुเคชाเคค เคฎें เคตिเคญाเคœिเคค เค•เคฐ เคฆेเคคा เคนै เคœैเคธा เค•ि เคตเคน เค‰เคšिเคค เคธเคฎเคเคคा เคนै।

       เค•เคญी-เค•เคญी เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคตाเคฆी เคเคตं เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฆोเคจों เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เคธे เคนोเคคी เคนै। เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค…เคชเคจे เคฌเคšाเคต เคฎें เคฏเคน เค•เคน เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เค˜เคŸเคจा เคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค˜เคŸी। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฎें เคฌाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฏोเค—เคฆाเคจ เค•ो เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เค…ंเคถเคฆाเคฏी เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค•เคนเคคे เคนैं।

        เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคเค• เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคธूเคค्เคฐ In jure non remote causa and proxima specture’ เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เค‡เคธเค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคฏเคน เคนै เค•ि เคตिเคงि เคฎें เคจिเค•เคŸ เค•े เค•ाเคฐเคฃों เคชเคฐ เคง्เคฏाเคจ เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคนै, เคฆूเคฐ เค•े เค•ाเคฐเคฃों เคชเคฐ เคจเคนीं เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคตाเคฆी เค•ो เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•ा เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

      เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฎें เคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฏोเค—เคฆाเคจ เค•ो เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•เคนเคคे เคนैं। เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจे เค•ा เคญाเคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै।

เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฌเคšाเคต เคจเคนीं เคนोเคคी เคนै –

(1) เคตाเคฆी เค•ा เคฆूเคธเคฐे เค•ी เคธाเคตเคงाเคจी เคชเคฐ เคตिเคถ्เคตाเคธ เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ;

(2) เคœเคฌ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคชाเคธ เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เค•ो เคŸाเคฒเคจे เค•ा เค…เคตเคธเคฐ เคนो;

(3) เคตैเค•เคฒ्เคชिเค• เฅ™เคคเคฐे เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค;

(4) เคฌเคš्เคšों เค•ी เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें,

(5) เคธाเคฎुเคฆ्เคฐिเค• เคตिเคงि เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 38 เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เคชเคฐ เคธंเค•्เคทिเคช्เคค เคŸिเคช्เคชเคฃी เคฒिเค–ें। Write short note on the Strict Liability.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต (Strict Liability)– เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคจिเคฏเคฎ เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เค‡ंเค—्เคฒैเคฃ्เคก เคฎें 1868 เคˆเฅฆ เคฎें เคนाเค‰เคธ เค‘เคซ เคฒाเคˆเคธ เคฆ्เคตाเคฐा ‘เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ’ เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคธृเคœिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा। เค…เคคः เค‡เคธे เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ เค•ा เคจिเคฏเคฎ เคญी เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ, เคฎें เคธृเคœिเคค เคจिเคฏเคฎ เค•ो ‘เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคจिเคฏเคฎ’ เค‡เคธเคฒिเค เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เค‡เคธเค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคฆोเคทเคฏुเค•्เคค เค†เคšเคฐเคฃ เค•े เคฌिเคจा เคนी เค‰เคธเค•ा เคฆाเคฏिเคค्เคต เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคा เคนै। เคธ्เคฎเคฐเคฃीเคฏ เคฐเคนे เค•ि เค•เคˆ เค†เคชเคตाเคฆिเค• เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เค‡เคธ เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคจเคนीं เคนोเคคा เค‡เคธเคฒिเค เค‡เคธे เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคจिเคฏเคฎ เคจเคนीं เค•เคนเคคे เคนैं।

        เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคฏเคน เคจिเคฏเคฎ เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เค•ि เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคœो เค…เคชเคจे เคนी เคช्เคฐเคฏोเคœเคจ เค•े เคฒिเค เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคชเคฐ เค•ोเคˆ เคตเคธ्เคคु เคฒाเคคा เคนै เคฏा เคธंเคšเคฏ เค•เคฐเคคा เคนै, เคœो เคฏเคฆि เคจिเค•เคฒ เคœाเคฏे เคคो เคนाเคจिเค•เคฐ เคนो, เคช्เคฐเคฅเคฎ เคฆृเคท्เคŸ्เคฏा เค‰เคธ เคธเคฎเคธ्เคค เคนाเคจि เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนै เคœो เค‰เคธ เคตเคธ्เคคु เค•े เคจिเค•เคฒ เคœाเคจे เค•ा เคธ्เคตाเคญाเคตिเค• เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนो, เคšाเคนे เค‰เคธเคจे เค‰เคชेเค•्เคทा เคฌเคฐเคคी เคนो เคฏा เคจเคนीं।

      เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคจिเคฏเคฎ เค•े เคช्เคฐเคตเคฐ्เคคเคจ เค•े เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคคीเคจ เคธंเค˜เคŸเค•ों เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै –

(1) เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เคญूเคฎि เคชเคฐ เค•ुเค› เค–เคคเคฐเคจाเค• เคตเคธ्เคคु เค•ा เคฒाเคจा;

(2) เคฒाเคˆ เค—เคˆ เคตเคธ्เคคु เค•ा เคธीเคฎा เคธे เคฌाเคนเคฐ เคจिเค•ाเคฒเคจा;

(3) เคญूเคฎि เค•ा เค…เคธเคนเคœ-เค…เคธ्เคตाเคญाเคตिเค• เคช्เคฐเคฏोเค—।

      เค‡เคธ เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•เค ोเคฐ (Strict) เคนोเคคा เคนै, เค†เคค्เคฏเคจ्เคคिเค• (Absolute) เคจเคนीं เค•्เคฏोंเค•ि เค†เคค्เคฏเคจ्เคคिเค• เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค•िเคธी เคญी เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคฆाเคฏिเคค्เคต เคธे เคฎुเค•्เคคि เคฎिเคฒ เคธเค•เคคी เคนै เคœเคฌเค•ि เค•ुเค› เค†เคงाเคฐों เคชเคฐ เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เคขीเคฒा เคนो เคธเค•เคคा เคนै। ‘เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก्เคธ เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ’ เค”เคฐ เค•ुเค› เคชเคถ्เคšाเคค्เคตเคฐ्เคคी เคจिเคฐ्เคฃเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคจिเคฏเคฎ เค•े เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เค…เคชเคตाเคฆ เคฎाเคจ्เคฏ เค•िเคฏे เค—เคฏे เคนैं –

(1) เคตाเคฆों เค•ा เคธ्เคตเคฏं เค•ा เคฆोเคท; (2) เคฆैเคตीเค•ृเคค (3) เคตाเคฆी เค•ी เคธเคฎ्เคฎเคคि; (4) เคคृเคคीเคฏ เคชเค•्เคทเค•ाเคฐ เค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ; (5) เคธांเคตिเคงाเคจिเค• เคช्เคฐाเคงिเค•ाเคฐ

เคช्เคฐเคถ्เคจ 39: เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ी เคต्เคฏाเค–्เคฏा เค•ीเคœिเค। Discuss absolute liability.

เค‰เคค्เคคเคฐ เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต (absolute liability)–‘เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคจिเคฏเคฎ’ เคญाเคฐเคค เคฎें เค‰เคš्เคšเคคเคฎ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคฎเฅฆ เคธीเฅฆ เคฎेเคนเคคा เคฌเคจाเคฎ เคฏूเคจिเคฏเคจ เค‘เคซ เค‡เคฃ्เคกिเคฏा, (1987) เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคธृเคœिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा, เค‡เคธเคฒिเค เค‡เคธे ‘เคเคฎเฅฆ เคธीเฅฆ เคฎेเคนเคคा เค•ा เคจिเคฏเคฎ’ เคญी เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธเค•ो เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคจिเคฏเคฎ เค‡เคธเคฒिเค เค•เคนเคคे เคนैं เค•्เคฏोंเค•ि เค‡เคธเค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฌिเคจा เค•िเคธी เคฆोเคท เค•े เคญी เคฆाเคฏिเคค्เคต เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคा เคนै เคคเคฅा เค‡เคธ เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคตเคน เค…เคชเคตाเคฆ เคฎाเคจ्เคฏ เคจเคนीं เคนै เคœो เค•ि เคฐाเคฏเคฒैเคฃ्เคก्เคธ เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ เค•े เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฎाเคจ्เคฏ เคนै।

      ‘เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคจिเคฏเคฎ’ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฏเคฆि เค•िเคธी เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค•िเคธी เคเคธे เค–เคคเคฐเคจाเค• เค…เคฅเคตा เคธ्เคตเคญाเคต เคธे เคธंเค•เคŸเคชूเคฐ्เคฃ เคต्เคฏเคตเคธाเคฏ เคฎें เคฐเคนा เคนै เคœिเคธเคธे เคฒोเค—ों เค•े เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคคเคฅा เคธुเคฐเค•्เคทा เค•ो เคญเคฏ เค•ी เคธเคฎ्เคญाเคตเคจा เคนोเคคी เคนै เคคเคฌ เค‰เคธเค•ा เคฏเคน เคชूเคฐ्เคฃ เคคเคฅा เค…เคจिเคฏोเคœเคจ (Non-delegable) เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เคนै เค•ि เคตเคน เคฏเคน เคธुเคจिเคถ्เคšिเคค เค•เคฐे เค•ि เค‰เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•िเคธी เค•ो เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค•्เคทเคคि เค˜เคŸिเคค เคจ เคนो। เคฏเคฆि เค‰เคธ เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•िเคธी เค•ो เค•्เคทเคคि เคนोเคคी เคนै เคคเคฌ เคตเคน เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค‰เคธ เค•्เคทเคคि เค•ी เค•्เคทเคคिเคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเค—ा เคคเคฅा เคตเคน เค…เคชเคจे เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เค‡เคธ เคฆเคฒीเคฒ เคธे เคจिเคตाเคฐเคฃ เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เค•ि เค‰เคธเค•ी เค•ोเคˆ เค‰เคชेเค•्เคทा เคจ เคฅी। เค‡เคธเค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคฏเคน เคญी เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เค•ि เคฐाเคฏเคฒैเคฃ्เคก्เคธ เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ เค•े เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคชเคตाเคฆ เค‡เคธ เคชूเคฐ्เคฃ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคจिเคฏเคฎ เคชเคฐ เคฒाเค—ू เคจเคนीं เคนोंเค—े।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 40. เคทเคก्เคฏเคจ्เคค्เคฐ । Conspiracy.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคœเคฌ เคฆो เคฏा เค…เคงिเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เคฌिเคจा เคตिเคงिเคชूเคฐ्เคฃ เคจ्เคฏाเคฏाเคจुเคฎเคค เค•े เคตाเคฆी เค•ो เคœाเคจเคฌूเคเค•เคฐ เค•्เคทเคคि เค•ाเคฐिเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคช्เคฐเคฏोเคœเคจ เคธे เคธंเคฏुเค•्เคค เคนोเคคे เคนैं เค”เคฐ เคคเคฆ्เคฆ्เคฆ्เคตाเคฐा เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เคนोเคคी เคนै เคคो เคตे เคทเคก्เคฏเคจ्เคค्เคฐ เค•ा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•เคฐเคคे เคนैं। เคทเคก्เคฏเคจ्เคค्เคฐ เค•ा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคชเค•्เคทเค•ाเคฐों เค•े เคฌीเคš เค•िเคธी เค•เคฐाเคฐ เคฎाเคค्เคฐ เคธे เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคจเคนीं เคนोเคคा। เคฏเคน เค•ेเคตเคฒ เคคเคฌ เคชूเคฐ्เคฃ เคนोเคคा เคนै เคœเคฌ เคตाเคฆी เค•ो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนो।

เคฎुเค—เคฒ เคธ्เคŸीเคฎเคถिเคช เคฌเคจाเคฎ เคฎเค•्เค—्เคฐेเค—เคฐ, เค—ो เคเคฃ्เคก เค•ंเฅฆ เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆीเค—เคฃ, เคœो เคชोเคค เคธ्เคตाเคฎिเคฏों เค•ी เค•ुเค› เคซเคฐ्เคฎों เคฅीं, เคšीเคจ เค”เคฐ เคฏूเคฐोเคช เค•े เคฌीเคš เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค•เคฐเคคे เคฅे। เค‡เคจ เคฒोเค—ों เคจे เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคชเคฐ เค…เคชเคจा เคเค•ाเคงिเค•ाเคฐ เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เคธे เคœเคนाเคœ เค•े เค•िเคฐाเคฏे เคฎें เค•เคฎी เค•เคฐ เคฆी, เคœिเคธเค•ा เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคฏเคน เคนुเค† เค•ि เคตाเคฆी เคœो เคเค• เคช्เคฐเคคिเคฆ्เคตเคจ्เคฆ्เคตी เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคฅा। เค‰เคธे เค…เคชเคจा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเคจा เคชเคก़ा เค…เคคเคเคต เคœเคฌ เคธंเคฏुเค•्เคค เคนोเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคตाเคฆी เค•ो เค•्เคทเคคि เค•ाเคฐिเคค เค•เคฐเคจे เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจे เคนिเคค เค•ा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคฅเคตा เคธंเคตเคฐ्เคงเคจ เค•เคฐเคคा เคฐเคนเคคा เคนै เคคो เค‰เคจเค•ा เคธंเคฏोเคœเคจ เคตिเคงिเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เคตे เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนोเคคे เคšाเคนे เคญเคฒे เคนो เค‰เคจเค•े เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เคตाเคฆी เค•ो เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนो।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 41. เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा। Necessity.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा (Necessity)- เคฏเคฆि เค•िเคธी เคเคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เค•्เคทเคคि เค•ाเคฐिเคค เคนुเคˆ เคนै, เคœिเคธे เค•िเคธी เค‰เคธเคธे เคฌเคก़ी เค•्เคทเคคि เค•े เคจिเคตाเคฐเคฃ เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคธे เค…เคญिเคญूเคค เคนोเค•เคฐ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै, เคคो เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคฏोเค—्เคฏ เคจเคนीं เคนै, เคšाเคนे เคญเคฒे เคนी เคตเคน เค•ाเคฐ्เคฏ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนो।

     เค•ोเคช เคฌเคจाเคฎ เคถाเคฐ्เคช, (1891) 1 เค•ेเฅฆ เคฌीเฅฆ 496 เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เคตाเคฆी เค•ी เคญूเคฎि เคฎें เค†เค—े เค•ा เคช्เคฐเคธाเคฐ เคฐोเค•เคจे เค•े เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคธे เคตเคนाँ เคช्เคฐเคตेเคถ เค•िเคฏा। เคตाเคฆी เค•ी เคฌเค—เคฒ เคตाเคฒी เคญूเคฎि เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เคธ्เคตाเคฎी เค†เค–ेเคŸ เค–ेเคฒเคคा เคฅा। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ เค…เคชเคจे เคธ्เคตाเคฎी เค•ो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค”เคฐ เค†เคธเคจ्เคจ เค–เคคเคฐे เคธे เคฌเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคคเคค: เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคฎाเคจा เค—เคฏा เค”เคฐ เคฏเคน เคงाเคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค…เคคिเคšाเคฐी เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจ เคฅे।

    เค•ाเคฐ्เคŸเคฐ เคฌเคจाเคฎ เคฅाเคฎเคธ (1891) เค•्เคฏूเฅฆ เคฌीเฅฆ 673 เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เคตाเคฆी เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคธเคฆ्เคญाเคตเคจा เค•े เคธाเคฅ เค…เค—्เคจिเคถเคฎเคจ เคนेเคคु เคช्เคฐเคตेเคถ เค•िเคฏा, เคชเคฐเคจ्เคคु เคตเคนाँ เค…เค—्เคจि เคช्เคฐเคถाเคธเคจ เค•ाเคฐ्เคฏเค•เคฐ्เคคा เคชเคนเคฒे เคธे เคนी เค•ाเคฐ्เคฏเคฐเคค เคฅे। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เค‰เคธ เคญूเคฎि เคชเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ เค‰เคšिเคค เคจเคนीं เคฎाเคจा เค—เคฏा เค”เคฐ เคตเคน เค…เคคिเคšाเคฐ เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคฏा เค—เคฏा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 42. เค…เคตเคฏเคธ्เค• ।  Minor.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคตเคฏเคธ्เค• (Minor)– เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค•ो เคเค• เคตเคฏเคธ्เค• เค•ी เคญाँเคคि เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนै। เค‡เคธ เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค•ेเคตเคฒ เคเค• เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏाเคค्เคฎเค• เค…เคจ्เคคเคฐ เคนै เคตเคน เคฏเคน เค•ि เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคธ्เคฏเคฏं เคนी เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा, เคเคธा เคตเคน เค…เคชเคจे เค•िเคธी เคตाเคฆ เคฎिเคค्เคฐ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै।

      เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค…เคตเคฏเคธ्เค•เคคा เคจเคนीं เคนै เค”เคฐ เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค ीเค• เค‰เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค”เคฐ เค‰เคธी เคธीเคฎा เคคเค• เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนै, เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ोเคˆ เคตเคฏเคธ्เค• เค…เคชเคจे เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคा เคนै। เค•िเคจ्เคคु เคธंเคตिเคฆा เคตिเคงि เคฎें เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เค—เคฏा เค•เคฐाเคฐ เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เค†เคชเคฐाเคงिเค• เคตिเคงि เคฎें 7 เคตเคฐ्เคท เคธे เค•เคฎ เค‰เคฎ्เคฐ เค•े เคถिเคถुเค“ं เค•ो เค•िเคธी เคญी เค…เคชเคฐाเคง เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เค เคนเคฐाเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœเคฌเค•ि 7 เคตเคฐ्เคท เคธे 12 เคตเคฐ्เคท เคคเค• เค•े เคถिเคถुเค“ं เค•ो เคธीเคฎिเคค เค‰เคจ्เคฎुเค•्เคคि เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•ी เค—เคฏी เคนै।

      เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค†เคฏु เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เค•ोเคˆ เคญेเคฆ-เคญाเคต เคจเคนीं เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ 7 เคตเคฐ्เคท เค•े เคถिเคถु เคชเคฐ เค…เคคिเคšाเคฐ เค•े เคฒिเค เค‰เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•िเคธी เคชूเคฐ्เคฃ เค†เคฏु เค•े เคต्เคฏเค•्เคคि เคชเคฐ। เค•िเคจ्เคคु เคฏเคฆि เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค‰เคธ เค•ोเคŸि เคฎें เค†เคจे เคตाเคฒा เค…เคชเค•ाเคฐ เคนै, เคœिเคธเคฎें เคตिเคถिเคท्เคŸ เคฎाเคจเคธिเค• เคคเคค्เคต เค•ी เค‰เคชเคธ्เคฅिเคคि เคนोเคคी เคนै, เคœैเคธा เค•ि เค•เคชเคŸ, เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เค…เคฅเคตा เคทเคก्เคฏเคจ्เคค्เคฐ เคฎें เคนोเคคा เคนै, เคคो เค•िเคธी เคถिเคถु เค•ो เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคคเคฌ เคคเค• เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคฌเคจाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा, เคœเคฌ เคคเค• เค•ि เค‰เคธ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ो เค•เคฐเคจे เค•ी เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เคธिเคฆ्เคง เคจเคนीं เค•เคฐ เคฆी เคœाเคคी। เคฌाเคฒ्เคฎ्เคธเคฒे เคฌเคจाเคฎ เคน्เคฏเคฎेเคจिเค•, (1954) 2 เคกीเฅฆ เคเคฒเฅฆ เค†เคฐเฅฆ 232 เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคฏเคน เค…เคญिเคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•िเคฏा เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी, เคœो 5 เคตเคฐ्เคท เค•ा เคถिเคถु เคฅा, เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคा, เค•्เคฏोंเค•ि “เคตเคน เค‰เคธ เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธ्เคคเคฐ เคคเค• เคจเคนीं เคชเคนुँเคš เคธเค•ा เคฅा, เคœเคนाँ เคฏเคน เค•เคนा เคœा เคธเค•े เค•ि เค‰เคธे เค…เคชเคจे เค…เคชेเค•्เคทाเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏों เค•े เคฒिเค เคตैเคงाเคจिเค• เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฎाเคจा เคœाเคคा เคนै।

       เค•เคญी-เค•เคญी เค•िเคธी เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เค—เคฏा เคเค• เคนी เค•ाเคฐ्เคฏ เคฆो เค…เคชเค•ाเคฐों เคฎें เคช्เคฐเคคिเคซเคฒिเคค เคนो เคธเค•เคคा เคนै เคชเคนเคฒा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนो เคธเค•เคคा เคนै, เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐा เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— เคเคธे เค•िเคธी เคฌाเคฆ เคฎें เคœो เคช्เคฐเคถ्เคจ เค‰เค เคคे เคนैं เคฏे เคฏे เคนैं เค•ि- (1) เค•्เคฏा เค•िเคธी เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฏाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै, เคœเคฌ เค•ि เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค•ी เค…เคจुเคฎเคคि เคฆेเคจे เค•ा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค•िเคธी เคถूเคจ्เคฏ เค•เคฐाเคฐ เค•ा เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคช्เคฐเคตเคฐ्เคคเคจ เค•เคฐाเคจा เคนोเค—ा ?

(2) เค•्เคฏा เค•िเคธी เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค•ो เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏिเคค्เคต เคธे เคญी เค‡เคธ เค•ाเคฐเคฃ เคฎुเค•्เคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै, เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ-เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— เค•ी เค•ोเคŸि เคฎें เค†เคคा เคนै, เคœिเคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा?

      เคฆोเคจों เคช्เคฐเคถ्เคจों เค•ा เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เค•เคฐเคจे เคชเคฐ เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคต เคธंเคตिเคฆा เคฆोเคจों เคนैं เค”เคฐ เค‡เคจ्เคนें เค…เคฒเค— เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคคो เคเคธी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคจเคนीं เคฒाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा। เค‡เคธे เคœाเคจเคธ เคฌเคจाเคฎ เคชाเคช, (1665) Sid. 258 เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เคธ्เคชเคท्เคŸ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

       เค•िเคจ्เคคु เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เค—เคฏा เค•ोเคˆ เค•ृเคค्เคฏ เคœो เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคเคตं เคธंเคตिเคฆा เคญंเค— เคฆोเคจों เคนै เคคเคฅा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค”เคฐ เคธंเคตिเคฆा เค•ो เคชूเคฐ्เคฃเคคः เคเค• เคฆूเคธเคฐे เคธे เค…เคฒเค— เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคคो เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเคตिเคฆा เคธे เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै।

       เคฌเคฐ्เคจाเคฐ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคนैเค—्เค—िเคธ, (1863) 32 เคเคฒเฅฆ เคœेเฅฆ เคธीเฅฆ เคชीเฅฆ 189 เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคเค• เค…เคตเคฏเคธ्เค• เคนैเค—्เค—िเคธ เคจे เค‡เคธ เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคค เคถเคฐ्เคค เคชเคฐ เคเค• เค˜ोเคก़ी เค•िเคฐाเคฏे เคชเคฐ เคฒी เค•ि เคตเคน เค‰เคธเค•ा เค•ेเคตเคฒ เคธเคตाเคฐी เค•े เคฒिเค เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฐेเค—ा, เค•ूเคฆเคจे เค…เคฅเคตा เคซाँเคฆเคจे เค•े เคฒिเค เคจเคนीं। เค‰เคธเคจे เค‰เคธे เคเค• เคฎिเคค्เคฐ เค•ो เค•िเคฐाเคฏे เคชเคฐ เคฆे เคฆिเคฏा, เคœिเคธเคจे เค‰เคธ เคชเคฐ เคธเคตाเคฐ เคนोเค•เคฐ เค‰เคธเค•ो เคŠँเคšे เคฌाเคก़ เคชเคฐ เค•ुเคฆाเคฏा। เคฌाเคก़ เคชเคฐ เคฒเค—े เค•ाँเคŸों เคชเคฐ เคตเคน เค—िเคฐ เคชเคก़ी เค”เคฐ เค‰เคธเค•ी เคฎृเคค्เคฏु เคนो เค—เคฏी। เค…เคตเคฏเคธ्เค• เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฎाเคจा เค—เคฏा เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ เคธंเคตिเคฆा เคธे เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เคเค• เค—เคฒเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เคฎाเคจा เค—เคฏा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 43. เคธांเคตिเคงिเค• เคช्เคฐाเคงिเค•ाเคฐ। Statutory Authority.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคธांเคตिเคงिเค• เคช्เคฐाเคงिเค•ाเคฐ (Statutory Authority)- เค•िเคธी เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐाเคงिเค•ृเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ो เค•เคฐเคจे เคธे เคฏเคฆि เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•ोเคˆ เคนाเคจि เคฏा เค•्เคทเคคि เคชเคนुँเคšเคคी เคนै เคคो เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคตเคน เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा। เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคฏเคฆि เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เคฎें เคจुเค•เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เค•ोเคˆ เค‰เคชเคฌเคจ्เคง เคนै เคคो เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เค•ो เคจुเค•เคธाเคจी เคฎिเคฒेเค—ी เค…เคจ्เคฏเคฅा เคจเคนीं। เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เค•े เคช्เคฐाเคงिเค•ाเคฐ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค•ेเคตเคฒ เคจिเคถ्เคšिเคค เคฐूเคช เคธे เคนोเคจे เคตाเคฒी เค•्เคทเคคि เคนी เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคเคธे เค•ाเคฐ्เคฏों เคธे เคนुเคˆ เคคเคญी เค†เคจुเคทंเค—िเค• เค•्เคทเคคिเคฏाँ เคญी เคถाเคฎिเคฒ เคนैं เคœिเคธเค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคนी เคจเคนीं เคฎिเคฒเคคा เคนै เคœैเคธे เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เคฎें เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•िเคฏे เคฌिเคจा เคฐेเคฒเคตे เคฒाเค‡เคจों เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•เคฐเคจा เคฏा เคฌिเคจा เค•िเคธी เค†เคตाเคœ, เคงुเค†ँ เคฏा เคšिเคจ्เค—ाเคฐी เค•े เค—ाเคก़िเคฏों เค•ा เคšเคฒाเคจा เค…เคธเคฎ्เคญเคต เคนै। เคฌोเคงเคฎ เคฌเคจाเคฎ เคŸैเคซ เคตेเคฒे เคฐेเคฒ เค•เคฎ्เคชเคจी, (1860) 5 เคเคšเฅฆ เคเคฃ्เคก เคเคจเฅฆ (679) เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคเค• เคฐेเคฒ เค•เคฎ्เคชเคจी เค•ो เคฐेเคฒเค—ाเคก़िเคฏों เค•े เคšเคฒाเคจे เค•ा เค•ाเคจूเคจी เคช्เคฐाเคงिเค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เคฅा। เคเค• เคฆिเคจ เค‡เคจ्เคœเคจ เคธे เค†เค— เค•ी เคšिเคจ्เค—ाเคฐिเคฏों เค•े เคจिเค•เคฒเคจे เคธे เค…เคชीเคฒाเคฐ्เคฅी เค•े เคฒเค•เคก़ी เค•े เคขेเคฐ เคฎें, เคœो เค•ि เคฐेเคฒเคตे เคฒाเค‡เคจ เค•े เคฌเค—เคฒ เคฎें เคฅा, เค†เค— เคฒเค— เค—เคฏी เคœिเคธเคธे เค‰เคธเค•ो เค•ाเคซी เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ। เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆिเคฏा เค•ि เคฐेเคฒ เค•เคฎ्เคชเคจी เคจे เคฐेเคฒเค—ाเคก़िเคฏों เค•े เคšเคฒाเคจे เคฎें เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคธเคคเคฐ्เค•เคคा เคธे เค•ाเคฎ เคฒिเคฏा เคฅा เค”เคฐ เค‰เคจ เคฒोเค—ों เคจे เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐाเคงिเค•ृเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เค•ो เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เคฐूเคช เคธे เค•िเคฏा เคฅा, เค…เคคเคเคต เค‰เคธเคธे เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคจเคนीं เคฅे।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 44 เคฎाเคจเคนाเคจि เคธे เค•्เคฏा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै ? What is meant by Defamation?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฎाเคจเคนाเคจि (Defamation)- เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•े เคœीเคตเคจ เคฎें เค‰เคธเค•ी เคธाเคฎाเคœिเค• เคฎाเคจ เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा (Reputation) เค•ा เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅाเคจ เคนोเคคा เคนै। เคฏเคฆि เค‡เคธ เคฎाเคจ เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा (Reputation) เค•ो เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เค†เค˜ाเคค เคชเคนुंเคšเคคा เคนै เคคो เค‰เคธเค•े เคฒिเค เค‰เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌाเคฆ เคฒाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ोเคˆ เค…เคชเคจी เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ो เคนाเคจि เคชเคนुँเคšเคจे เคชเคฐ เคฒाเคคा เคนै।

       เคฏเคฆि เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เคธे เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เค…เคธเคค्เคฏ เคคเคฅा เค…เคธเคฎ्เคฎाเคจเคœเคจเค• เคฌाเคคें เค•เคนเคคा เคนै เคคो เคตเคน เคฎाเคจเคนाเคจि เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคฎाเคจ-เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เค…เคงिเค•ाเคฐ เคธเคฎเค—्เคฐ เคตिเคถ्เคต เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฒोเค•เคฌเคจ्เคง (Right-in-rem) เคนोเคคा เคนै।

เคตिเคงिเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคกॉเฅฆ เคตिเคจเคซीเคฒ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, Defamation is the publication of a statement which tends to lower a person in the estimation of right thinking members of Society generally, or which tends to make them shun or avoid that person. เค…เคฐ्เคฅाเคค् เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เคเคธे เค•เคฅเคจ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เค•िเคฏे เคœाเคคे เคนैं เคœिเคธเคธे เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคธเคฎाเคœ เค•े เคตिเคตेเค•เคถीเคฒ เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคค: เค—िเคฐ เคœाเคฏ เค…เคฅเคตा เคœिเคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคฒोเค— เค‰เคธเค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•เคฐเคจे เคฒเค—े เคคो เคเคธे เค•เคฅเคจ เค•ो ‘เคฎाเคจเคนाเคจि เค•เคนा เคœाเคคा เคนै।

       เคฎाเคจเคนाเคจि เค•े เคตाเคฆ เคฎें เคธเคซเคฒ เคนोเคจे เค•े เคฒिเค เคตाเคฆी เค•ो เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคฌाเคคें เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจी เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนोเคคी เคนैं –

(เค•) เค•เคฅเคจ เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคนो।

(เค–) เค•เคฅเคจ เค•ा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคตाเคฆी เคธे เคนो।

(เค—) เค•เคฅเคจ เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 45. เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि।   Innuendo.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि (Innuendo) – เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि เคเคธे เค…เคชเคตเคšเคจ เคฏा เค…เคชเค•เคฅเคจ เค•ो เค•เคนเคคे เคนैं เคœो เคช्เคฐเคฅเคฎเคฆृเคท्เคŸ्เคฏा เคคो เคช्เคฐเคถंเคธाเคค्เคฎเค• เคฒเค—เคคे เคนैं เคชเคฐเคจ्เคคु เคฏเคฆि เค•เคฅเคจ เคฏा เคตเคšเคจ เคตिเคฆ्เคฏเคฎाเคจ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคชเคฐ เคฒाเค—ू เคนो เคœाเคคा เคนै เคคो เคตเคน เค…เคชเคฎाเคจเคœเคจเค• เคฏा เค‰เคชเคนाเคธाเคค्เคฎเค• เคฒเค—เคคा เคนै। เคฏเคนाँ เค•เคฅเคจเค•เคฐ्เคคा เค•ी เคญाเคทा เคคो เคช्เคฐเคถंเคธाเคค्เคฎเค• เคฒเค—เคคी เคนै เคชเคฐเคจ्เคคु เคเคธे เค•เคฅเคจ เค•े เคชीเค›े เค‰เคธเค•ा เค†เคถเคฏ เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ा เค…เคชเคฎाเคจ เค•เคฐเคจा เคนोเคคा เคนै। เคฏे เค•เคฅเคจ เคต्เคฏंเค—ाเคค्เคฎเค• เค•เคฅเคจ เคนोเคคे เคนैं, เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि เคเคธे เค•เคฅเคจ เคนोเคคे เคนैं เคœो เคช्เคฐเคฅเคฎเคฆृเคท्เคŸ्เคฏा เคจिเคฐ्เคฆोเคท เคนो เคธเค•เคคे เคนैं। เคœเคฌ เค…เคชเคตเคšเคจ เคฏा เค…เคชเค•เคฅเคจ เค•ा เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคคเคฅा เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•ाเคฐ्เคฏ เค…เคชเคฎाเคจเคœเคจเค• เคจเคนीं เคนोเคคा เคชเคฐเคจ्เคคु เคตाเคฆी เค…เคชเคฎाเคจ เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคฒाเคจा เคšाเคนเคคा เคนै เคคो เค‰เคธे เค‰เคธเค•े เค…เคชเคตเคšเคจ เคฏा เค…เคชเค•เคฅเคจ เค•े เค—ुเคช्เคค เคคเคฅा เค—ौเคฃ เค…เคฐ्เคฅ เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि เค•ो เคธाเคฌिเคค เค•เคฐเคจा เคชเคก़ेเค—ा เคœिเคธเคธे เค…เคชเคตเคšเคจ เคฏा เค…เคชเค•เคฅเคจ เค…เคชเคฎाเคจเคœเคจเค• เคนो เคœाเคคा เคนै। เคฏเคนाँ เคคเค• เค•ि เคช्เคฐเคถंเคธाเคชूเคฐ्เคฃ เค•เคฅเคจ เคญी เค•िเคธी เคตिเคถिเคท्เคŸ เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค…เคชเคฎाเคจเคœเคจเค• เคนो เคธเค•เคคे เคนैं।

      ‘เค…’ เค•เคนเคคा เคนै ‘เคฌ’ เคเค• เคˆเคฎाเคจเคฆाเคฐ เคต्เคฏเค•्เคคि เคนै, เคตเคน เค•เคญी เคญी เค˜เคก़ी เคจเคนीं เคšुเคฐा เคธเค•เคคा। เคฏเคน เค•เคฅเคจ เค‰เคธ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคฒाเค—ू เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœिเคธเคฎें ‘เคฌ’เค•ो เคฌेเคˆเคฎाเคจ เคต्เคฏเค•्เคคि เคธเคฎเคा เคœाเคคा เคนै เคฏเคน เค•เคฅเคจ เค…เคชเคฎाเคจเคœเคจเค• เคนोเค—ा เคคเคฅा เค•เคฅเคจ เค•ो เคตเค•्เคฐोเค•्เคคि (Innuendo) เค•เคนा เคœाเคฏेเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 46 เค…เคชเคตเคšเคจ।  Stander.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเคตเคšเคจ (Slander)-เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคตเคšเคจ เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เค•ो เค…เคชเคตเคšเคจ เค•เคนเคคे เคนैं। เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เค…เคชเคตเคšเคจ เคฎौเค–िเค• เคถเคฌ्เคฆों, เคธंเค•ेเคคों, เค…เคฅเคตा เค…เคต्เคฏเค•्เคค เคง्เคตเคจिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เคœिเคธ เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค…เคชเคตเคšเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै, เคตเคน เคฌเคนुเคงा เค…เคธ्เคฅाเคฏी เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธเคฒिเค เค•เคนा เค—เคฏा เคนै เค•ि เค…เคชเคตเคšเคจ เค•ाเคจों เค•ो เคธเคฎ्เคฌोเคงिเคค เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เค…เคชเคฒेเค– เคจेเคถ เค•ो เค…เคชเคฒेเค– เคธ्เคตเคคः เค…เคจुเคฏोเค—्เคฏ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคจเคนीं เคนै। เค…เคชเคตเคšเคจ เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคตाเคฆी เค•ो เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฌाเคฆ เคšเคฒाเคจे เค•े เคฒिเคฏे เคตिเคถेเคท เค•्เคทเคคि เค•ा เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคฆेเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै। เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เค•ो เคชเคนुँเคšी เคนाเคจि เคฎाเคค्เคฐ เคนी เค‰เคธे เคฎाเคจเคนाเคจि เค•ी เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคจเคนीं เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคी เคนै। เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เค•เคšเคจ เคธे เคตाเคฆी เค•ो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै, เคœो เคฏा เคคो เค†เคฐ्เคฅिเค• เคนो เคฏा เคœिเคธเค•ा เคฎूเคฒ्เคฏांเค•เคจ เคงเคจ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนो। เค•्เคทเคคि เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคी (remote) เคญी เคจเคนीं เคนोเคจी เคšाเคนिเคฏे, เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃाเคฐ्เคฅ ‘เค•’ ‘เค–’ เค•े เคธ्เคตाเคฎी ‘เค—’ เคธे เคฏเคน เค•เคนเคคा เคนै เค•ि ‘เค–’ เค…เคชเคจे เคฎाเคฒिเค• เคฎเค•ाเคจ เค•े เคฌเค•ाเคฏा เค•िเคฐाเคฏे เค•ा เคญुเค—เคคाเคจ เค•िเคฏे เคฌเค—ैเคฐ เคนी เคฎเค•ाเคจ เค›ोเคก़ เค•เคฐ เคšเคฒा เค—เคฏा เคนै, เค”เคฐ เค‡เคธ เคฌाเคค เคชเคฐ เคตिเคถ्เคตाเคธ เค•เคฐเค•े ‘เค—’, ‘เค–’ เค•ो เคจौเค•เคฐी เคธे เคจिเค•ाเคฒ เคฆेเคคा เคนै, เคคो ‘เค•’, ‘เค–’ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคฆाเคตा เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै, เค•्เคฏोंเค•ि เคเคธी เคนाเคจि เคฆूเคฐเคตเคฐ्เคคी เคนोเคคी เคนै। [เคธ्เคชीเค• เคฌเคจाเคฎ เคนाเคœेเคœ, (1904) 1 เค•ेเฅฆ เคฌीเฅฆ 138]

เคช्เคฐเคถ्เคจ 47. เค…เคชเค•เคฅเคจ ।   Libel.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคชเค•เคฅเคจ (Libel) — เค…เคชเค•เคฅเคจ เคฏा เค…เคชเคฒेเค– เคฎें เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เค•เคฅเคจ เค•ा เค•िเคธी เคธ्เคฅाเคฏी เคเคตं เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคจे เคตाเคฒे เคฐूเคช เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เคœैเคธे, เคฒिเค–ा เคนुเค†, เค›เคชा เคนुเค†, เคšिเคค्เคฐ, เคซोเคŸो, เคธिเคจेเคฎा, เคซिเคฒ्เคฎ, เค•ाเคฐ्เคŸूเคจ เคฏा เคต्เคฏंเค—्เคฏ เคšिเคค्เคฐ, เคชुเคคเคฒा เคฏा เค•िเคธी เค•े เคฆเคฐเคตाเคœे เคชเคฐ เค•ुเค› เคฒिเค–เค•เคฐ เคšिเคชเค•ाเคจा เค…เคฅเคตा เคเคธे เคนी เค•िเคธी เคฐूเคช เคฎें เคนोเคจा เคšाเคนिเคฏे। เคฏเคน เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค•ि เค…เคชเคฒेเค– เค†ंเค–ों เค•ो เคธเคฎ्เคฌोเคงिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เค…เคชเคตเคšเคจ เค•ाเคจों เค•ो เคธเคฎ्เคฌोเคงिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌोเคฒเคจे เคตाเคฒी เคซिเคฒ्เคฎ เคฎें เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคตिเคทเคฏ เค…เคชเคฒेเค– เคนोเคคा เคนै; เคฏूเคธूเคชाเคซ เคฌเคจाเคฎ เคฎेเคŸ्เคฐोเค—ोเคฒ्เคกเคตाเค‡เคจ, (1934) 50 เคŸीเฅฆ เคเคจเฅฆ เค†เคฐเฅฆ 581 เคฎेเคฏเคฐ เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें, Slesser, L..J. เคจे เค•เคนा เค•ि –

      “The photographic part of the show is a permanent matter to be seen by the eye and thus a subject of action for libel if defamatory.”

       เคช्เคฐोเคซेเคธเคฐ เคตिเคจเคซीเคฒ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค—्เคฐाเคฎोเคซोเคจ เคฎें เคฐिเค•ाเคฐ्เคก เค•िเคฏा เค—เคฏा เคฎाเคจเคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เค•เคฅเคจ เค…เคชเคตเคšเคจ เคนोเคคा เคนै। เคฒेเค•िเคจ เคเคฒिเคฎ, เคฒेเคตिเคธ, เคธाเคฎเคฃ्เคก เคคเคฅा เคชोเคฒเค• เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฏเคน เค…เคชเคฒेเค– เคคเคฅा เค…เคชเคตเคšเคจ เคฆोเคจों เค•ी เคถ्เคฐेเคฃी เคฎें เค†เคคा เคนै।

     เค…เคชเค•เคฅเคจ เคธ्เคตเคคः เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนै เค…เคฐ्เคฅाเคค् เค…เคชเคฒेเค– เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคตाเคฆी เค•ो เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เค•ा เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคฆेเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เคฎें เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เค•्เคทเคคि เคนुเค เคญी เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ เคนोเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 48 เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคญिเคฏोเคœเคจ। Malicious Prosecution.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคญिเคฏोเคœเคจ – เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เคตिเคงिเค• เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•े เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เคถौเคฐ्เคทเค• เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค†เคคा เคนै เคฆीเคตाเคจी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค–เคšเคฒी เคนोเคคी เคนै। เค‡เคธे เคฌाเคฆी เค•ो เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เค•เคฐเคจा เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคคเคฅा เคธंเคšाเคฒเคจ เค•ा เค–เคฐ्เคš เคคเคฅा เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคญाเคฐ เคตाเคฆी เค•ो เค‰เค ाเคจा เคชเคก़เคคा เคนै। เค…เคคः เคฏเคน เค•เคฎ เคธเคฎ्เคญाเคตเคจा เคฐเคนเคคी เคนै เค•ि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เคฌिเคจा เค•ाเคฐเคฃ เคธिเคฐ्เคซ เคตिเคฆ्เคตेเคท เคฏा เคชเคฐेเคถाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เค†เคถเคฏ เคธे เคฆीเคตाเคจी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เคธंเคšाเคฒเคจ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•เคฐेเค—ा। เคชเคฐเคจ्เคคु เค†เคชเคฐाเคงिเค• เคฏा เคฆाเคฃ्เคกिเค• เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เคธंเคšाเคฒเคจ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฐเค•ाเคฐी เค–เคฐ्เคš เคธे เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธเคฎें เคชीเคก़िเคค เคชเค•्เคทเค•ाเคฐ เค•ो เค•ोเคˆ เค–เคฐ्เคš เคตเคนเคจ เคจเคนीं เค•เคฐเคจा เคนोเคคा เคšूँเค•ि เค…เคชเคฐाเคง เคธเคฎाเคœ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคนोเคคा เคนै। เค…เคคः เคฐाเคœ्เคฏ เค•ा เคฏเคน เคฆाเคฏिเคค्เคต เคนोเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เคตिเคงिเค• เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เคธंเคšाเคฒเคจ เค•เคฐ เคฆोเคทी เคฏा เค…เคชเคฐाเคงी เค•ो เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคฆเคฃ्เคกिเคค เค•เคฐाเคฏे। เคฏเคนाँ เคชीเคก़िเคค เคต्เคฏเค•्เคคि เคธिเคฐ्เคซ เค…เคชเคฐाเคง เค•ी เคช्เคฐเคฅเคฎ เคธूเคšเคจा เคฆेเค•เคฐ เค…เคชเคจा เคฆाเคฏिเคค्เคต เคชूเคฐ्เคฃ เค•เคฐเคคा เคนै เค‰เคธเค•े เคชเคถ्เคšाเคค् เคฐाเคœ्เคฏ เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เค–เคฐ्เคš เคตเคนเคจ เค•เคฐเคคी เคนै। เค‡เคธเคฒिเค เคฏเคน เค…เคงिเค• เคธเคฎ्เคญाเคตเคจा เคฐเคนเคคी เคนै เค•ि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค†เคชเคฐाเคงिเค• เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เค•ो เคตिเคฆ्เคตेเคทเคคा เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคชเคฐेเคถाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เค†เคถเคฏ เคธे เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เค•เคฐाเคฏे। เค‡เคธी เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เคนेเคคु เคตिเคฆ्เคตेเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เค•ो เคเค• เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคฎाเคจा เค—เคฏा เคนै เคคเคฅा เคœिเคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตिเคฆ्เคตेเคทเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เคฏा เคชเคฐेเคถाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เค†เคถเคฏ เคธे เค…เคญिเคฏोเคœเคจ เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เค•เคฐाเคคा เคนै เคคเคฅा เคตाเคฆी เคฏเคฆि เค…เคจ्เคคिเคฎ เคธเค•्เคทเคฎ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆोเคท เคฎुเค•्เคค เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคนै เคคो เค‰เคธे เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคธे เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนोเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 49. เค…เคคिเคšाเคฐ।  Trespass.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคคिเคšाเคฐ (Trespass) – เค•िเคธी เค•ी เคญूเคฎि, เคญเคตเคจ เคฏा เคชเคฐिเคธเคฐ เคชเคฐ เคฌिเคจा เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เค…เคจเคงिเค•ृเคค เคช्เคฐเคตेเคถ เคนी เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เค•ा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนै। เคญूเคฎि, เคญเคตเคจ เคฏा เคชเคฐिเคธเคฐ เค•े เคธाเคฅ เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคคเคฅा เค…เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคฆोเคจों เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคนो เคธเค•เคคा เคนै। เค•िเคธी เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคชเคค्เคฅเคฐ เคซेंเค•เคจा เคฏा เค•िเคธी เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เค…เคจเคงिเค•ृเคค เคฐूเคช เคธे เคฒเค—ाเคจा เคฏे เคธเคฌ เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เค•े เค…เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคคเคฅा เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคนैं เคชเคฐเคจ्เคคु เคตिเคฆ्เคฏुเคค เค†เคชूเคฐ्เคคि เคฏा เคœเคฒ เค†เคชूเคฐ्เคคि เค•ाเคŸ เคฆेเคจा เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เคจเคนीं เคฎाเคจा เคœा เคธเค•เคคा। เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เค•े เคจिเคฎ्เคจ เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคคเคค्เคต เคนैं –

(1) เค•िเคธी เค•ी เคญूเคฎि, เคญเคตเคจ เคฏा เคชเคฐिเคธเคฐ เคชเคฐ เคช्เคฐเคตेเคถ,

(2) เคฏเคน เคช्เคฐเคตेเคถ เคฌिเคจा เคตिเคงिเค• เค”เคšिเคค्เคฏ เค•े เคนो,

(3) เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เค•เคฐเคจा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคนै,

(4) เคญूเคฎि เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคคिเคšाเคฐ เคธ्เคตเคคः เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 50. ” เค…เคจ्เคคिเคฎ เค…เคตเคธเคฐ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค।” Last Opportunity Rule.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคจ्เคคिเคฎ เค…เคตเคธเคฐ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Last Opportunity Rule)-เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เคœเคนाँ เคตाเคฆी เคเคตं เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฆोเคจों เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคฆोเคทी เคนों, เคตเคนाँ เคฆेเค–เคจा เคฏเคน เคนोเค—ा เค•ि เค˜เคŸเคจा เค•ो เคฌเคšाเคจे เค•ा เค…เคจ्เคคिเคฎ เค…เคตเคธเคฐ เค•िเคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคฅा เค”เคฐ เคฏเคฆि เค‰เคธเคจे เค‰เคšिเคค เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคी เคนोเคคी เคคो เคฏเคน เค˜เคŸเคจा เค˜เคŸिเคค เคจ เคนोเคคी। เคฏเคน เคจिเคฏเคฎ เคตाเคฆी เคเคตं เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคฆोเคจों เคชเคฐ เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคฒाเค—ू เคนोเคคा เคนै।

       เค‡เคธ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें ‘เคกेเคตिเคธ เคฌเคจाเคฎ เคฎाเคจ’ เค•ा เคตाเคฆ เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै। เค‰เค•्เคค เคฌाเคฆ เคฎें เคตाเคฆी เคจे เค…เคชเคจे เค—เคงे เค•े เคฆोเคจों เคชैเคฐों เค•ो เคฌाँเคงเค•เคฐ เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคฎाเคฐ्เค— เคฎें เคšเคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी เคธे เค›ोเคก़ เคฆिเคฏा। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค…เคชเคจी เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เค•ो เคฌเคก़ी เคคेเคœी เคธे เคšเคฒा เคฐเคนा เคฅा। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค—ाเคก़ी เค—เคงे เคธे เคŸเค•เคฐा เค—เคˆ เค”เคฐ เค—เคงा เคฎเคฐ เค—เคฏा। เคตाเคฆी เคจे เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคจुเค•เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เค•िเคฏा। เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคฏा, เค•्เคฏोंเค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคชाเคธ เค…เคจ्เคคिเคฎ เค…เคตเคธเคฐ เคฅा เค•ि เคตเคน เค‰เคšिเคค เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคค เค•เคฐ เค˜เคŸเคจा เค•ो เคŸाเคฒ เคธเค•เคคा เคฅा। เคฏเคฆ्เคฏเคชि เคตाเคฆी เคจे เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคฎाเคฐ्เค— เคชเคฐ เค‡เคธ เคคเคฐเคน เค—เคงे เค•ो เคšเคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค›ोเคก़ เค•เคฐ เค‰เคชेเค•्เคทाเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•िเคฏा เคฅा, เคฒेเค•िเคจ เค‡เคธเค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคฏเคน เคจเคนीं เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคญी เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी เคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐे। เคธเคก़เค• เคชเคฐ เค—ाเคก़ी เคšเคฒाเคจे เคตाเคฒे เค•ा เคฏเคน เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคนोเคคा เคนै เค•ि เคตเคน เค†เคจे เคตाเคฒी เค˜เคŸเคจाเค“ं เค•ो เคฌเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคे। เค…เคคः เค…เคชเคจी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เคญी เคตाเคฆी เค•ो เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เคจुเค•เคธाเคจी เคฆिเคฒाเคฏी। เค•्เคฏोंเค•ि เค˜เคŸเคจा เค•ो เคฌเคšाเคจे เค•ा เค…เคจ्เคคिเคฎ เค…เคตเคธเคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เคฅा เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค‰เคšिเคค เคธाเคตเคงाเคจी เคจ เคฌเคฐเคค เค•เคฐ เค˜เคŸเคจा เค•ो เค˜เคŸเคจे เคฆिเคฏा, เค…เคคः เคตเคน เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฅा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 51. “เคฆेเคตी เค•ृเคค्เคฏ” เค•ो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•ीเคœिเค। Define “Act of God”.

เค‰เคค्เคคเคฐ – เคฆैเคตी เค•ृเคค्เคฏ (Act of God)-เคธเคฐ เคซ्เคฐेเคกเคฐिเค• เคชोเคฒเค• เคจे เคฆैเคตी เค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคชเคฐिเคญाเคทा เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฆी เคนै-Act of God is an operation of natural forces so unexpected that no human skill could reasonably be expected to anticipate it. (เคฆैเคตी เค•ृเคค्เคฏ เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคถเค•्เคคिเคฏों เค•े เค…เคช्เคฐเคค्เคฏाเคถिเคค เคชเคฐिเคšाเคฒเคจ เค•ो เค•เคนเคคे เคนैं เคœिเคจเค•ो เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธाเคงाเคฐเคฃ เคฌुเคฆ्เคงि เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเค•े เคชूเคฐ्เคตाเคจुเคฎाเคจ เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै।)

       เคฆैเคตी เค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคฌเคšाเคต เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคตाเคนเค• เค•ो เคญी เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคธเค•เคคा เคนै เค•िเคจ्เคคु เค‰เคธे เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจा เคชเคก़ेเค—ा เค•ि เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคฌिเคจा เค•िเคธी เคฎाเคจเคตीเคฏ เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เค•े เคคเคฅा เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เค•ाเคฐเคฃों เคธे เค˜เคŸी เคคเคฅा เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฆूเคฐเคฆเคฐ्เคถिเคคा เคเคตं เคธाเคตเคงाเคจी เคธे เคฌเคšाเคฏी เคจเคนीं เคœा เคธเค•เคคी เคฅी।

     ‘เคฆैเคตी เค•ृเคค्เคฏ เคเค• เค‰เคšिเคค เคช्เคฐเคคिเคฐเค•्เคทा (Defence) เคนै। เค‡เคธ เคคเคฐ्เค• เค•ो เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต (Strict Liability) เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคฐाเค‡เคฒैเคฃ्เคก्เคธ เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒैเคšเคฐ, เค•े เคจिเคฏเคฎ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคเค• เคตैเคง เคช्เคฐเคคिเคฐเค•्เคทा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฎाเคจा เค—เคฏा เคนै। เค•िเคจ्เคคु เค†เคงुเคจिเค• เค•ाเคฒ เคฎें เค‡เคธ เคฌเคšाเคต เค•ी เคชเคฐिเคงि เคฌเคนुเคค เคนी เคธीเคฎिเคค เคนोเคคी เคœा เคฐเคนी เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เคตैเคœ्เคžाเคจिเค• เค†เคตिเคท्เค•ाเคฐों เคเคตं เค‰เคชเค•เคฐเคฃों เค•ी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เค…เคฌ เคเคธी เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคชूเคฐ्เคตเคœ्เคžाเคจ เคนो เคœाเคคा เคนै เคœिเคจเค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคช्เคฐाเคšीเคจ เค•ाเคฒ เคฎें เคญเคตिเคท्เคฏเคตाเคฃी เคจเคนीं เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคฅी।

เคฆैเคตीเค•ृเคค्เคฏ เค•ी เคช्เคฐเคคिเคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคฆो เคฌाเคคें เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนैं –

(1) เคช्เคฐाเค•ृเคคिเค• เคถเค•्เคคिเคฏों เค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคจा; เคคเคฅा

(2) เค˜เคŸเคจा เค…เคธाเคงाเคฐเคฃ เคนो เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคเคธी เคจ เคนो เคœिเคธเค•ा เคชूเคฐ्เคตाเคจुเคฎाเคจ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 52. เค˜เคŸเคจा เคธ्เคตเคฏं เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคนै’ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•्เคฏा เคนै? What is ‘Res Ipsa Loquitur.”

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค˜เคŸเคจा เคธ्เคตเคฏं เคช्เคฐเคฎाเคฃ เคนै (Res Ipsa Loquitur)—เคเคธे เคญी เค•ुเค› เคฎाเคฎเคฒे เคนोเคคे เคนैं เคœिเคจเคฎें เคตाเคฆी เค•ो เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ी เค”เคฐ เคธे เค‰เคชेเค•्เคทा เคธाเคฌिเคค เคจเคนीं เค•เคฐเคจी เคชเคก़เคคी เคนै เคตเคฐเคจ् เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ी เค‰เคชเคงाเคฐเคฃा เค•เคฐ เคฒी เคœाเคคी เคนै เค•ि เคคाเคค्เคตिเค• เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เค‰เคธเค•ी เค“เคฐ เคธे เค‰เคชेเค•्เคทा เคนुเคˆ เคฅी। เค‡เคธे ”เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคทเคฎ् เค•िเคฎ् เคช्เคฐเคฎाเคฃเคฎ्’ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เคจाเคฎ เคธे เคญी เคœाเคจा เคœाเคคा เคนै। เค…เคฐ्เคฅाเคค् เค•ुเค› เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคธ्เคตเคฏं เคนी เค…เคชเคจी เค•เคนाเคจी เค…เคชเคจी เคœुเคฌाเคจी เค•เคนเคคी เคนै เค”เคฐ เคตाเคฆी เค•ो เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•े เคธเคฎเค•्เคท เค•ेเคตเคฒ เค‰เคจ เคคเคฅ्เคฏों เค•ो เคนी เคฆे เคฆेเคจा เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै เคœिเคจเคฎें เค˜เคŸเคจा เค˜เคŸी เคฅी।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 53. เคฎाเคจเคธिเค• เค†เค˜ाเคค เค•े เคฒिเค เคจुเค•เคธाเคจी เคชเคฐ เคธंเค•्เคทेเคช เคฎें เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐें। Explain briefly on Damages of Nervous Shock.

เค…เคฅเคตा (or)   เคคंเคค्เคฐिเค•ीเคฏ เค†เค˜ाเคค।   Nervous shock.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฎाเคจเคธिเค• เค†เค˜ाเคค เค•े เคฒिเค เคจुเค•เคธाเคจी (Damages of Nervous Shock) – เคฎाเคจเคธिเค• เค†เค˜ाเคค เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคฎाเคจเคธिเค• เคธเคฆเคฎें เค…เคฅเคตा เคญाเคตเคจाเคค्เคฎเค• เคธंเคคाเคช เคธे เคนै। เคœเคฌ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เค…เคธाเคตเคงाเคจी เค…เคฅเคตा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคธे เคฎाเคจเคธिเค• เคธंเคคाเคช เคนोเคคा เคนै, เคฎाเคจเคตीเคฏ เคญाเคตเคจाเค“ं เค•ो เค ेเคธ เคชเคนुँเคšเคคी เคนै เค…เคฅเคตा เคธเคฆเคฎे เคธे เคถเคฐीเคฐ เค•ो เค…เคจ्เคฏ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคชीเคก़ा เคชเคนुँเคšเคคी เคนै เคคो เค‰เคธे เคฎाเคจเคธिเค• เค†เค˜ाเคค (Nervous Shock) เค•เคนเคคे เคนैं เค”เคฐ เคฎाเคจเคธिเค• เค†เค˜ाเคค เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เคนुเค† เคต्เคฏเค•्เคคि เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคฆाเคตा เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคธंเคคाเคช เคธे เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชीเคก़ा เค…เคฅเคตा เค•เคท्เคŸ เคญी เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคธเค•เคคा เคนै เค”เคฐ เคเคธा เคต्เคฏเค•्เคคि เคจुเค•เคธाเคจी เคชा เคธเค•เคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 54 เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 1988 เค•े เคคเคนเคค เคฎृเคค्เคฏु เคฏा เคธ्เคฅाเคฏी เคจिःเคถเค•्เคคเคคा เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฆाเคตा เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เคธंเค•्เคทेเคช เคฎें เคตเคฐ्เคฃเคจ เค•เคฐें।

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เค•ी เคงाเคฐा 141 (1) เค•े เค…เคงीเคจ เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฆाเคตे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เค‡เคธ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เค•े เคฏा เคคเคค्เคธเคฎเคฏ เคช्เคฐเคตृเคค्เคค เค•िเคธी เค‡เคธ เคตिเคงि เค•े เค…เคงीเคจ เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฒिเค เคฆाเคตा เค•เคฐเคจे เค•े เค•िเคธी เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคนोเค—ा। เค‰เคชเคงाเคฐा (1) เคฎें เค•िเคธी เคฌाเคค เค•े เคนोเคคे เคนुเค เคญी, เคœเคนाँ เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคฎृเคค्เคฏु เคฏा เคธ्เคฅाเคฏी เคจिःเคถเค•्เคคเคคा เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคงाเคฐा 150 เค•े เค…เคงीเคจ เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคฆेเคจे เคตाเคฒा เคฆाเคฏी เคต्เคฏเค•्เคคि เคค्เคฐुเคŸि เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคชเคฐ เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•े เค…เคจुเคธเคฐเคฃ เคฎें เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคฆेเคจे เค•े เคฒिเค เคญी เคฆाเคฏी เคนै เคตเคนाँ เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฆाเคฏी เคต्เคฏเค•्เคคि เคช्เคฐเคฅเคฎ เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ा เคธंเคฆाเคฏ เค•เคฐेเค—ा เค”เคฐ เคœเคนाँ เคช्เคฐเคฅเคฎ เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ी เคฐเค•เคฎ เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ी เคฐเค•เคฎ เคธे เค•เคฎ เคนै เคตเคนाँ เคตเคน เคช्เคฐเคฅเคฎ เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เค…เคคिเคฐिเค•्เคค เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ा เค•ेเคตเคฒ เค‰เคคเคจा เคธंเคฆाเคฏ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคนोเค—ा, เคœो เคตเคฐ्เคฃिเคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคธे เค…เคงिเค• เคนै। เคถिเคตाเคœी เคฆเคฏाเคจू เคชाเคŸिเคฒ เคฌเคจाเคฎ เค‰เคค्เคคเคฎ เค—ोเคฐे, เคเฅฆ เค†เคˆเฅฆ เค†เคฐเฅฆ (1991) เคเคธเฅฆ เคธीเฅฆ 1769 เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เคเค• เคชेเคŸ्เคฐोเคฒ เคŸैंเค• 3 เคฌเคœे เคฐाเคค เคฎें เคธเคก़เค• เคชเคฐ เคชเคฒเคŸ เค—เคˆ। เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เค•े 4 เค˜เคฃ्เคŸे เค•े เคฌाเคฆ เคเค•ाเคเค• เคตिเคธ्เคซोเคŸ เคนो เค—เคฏा เคœिเคธเคธे เคเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคฎृเคค्เคฏु เคนो เค—เคˆ। เคชिเคŸिเคถเคจเคฐों เคจे เคฆเคฒीเคฒ เคฆो เค•ि เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा 4:30 เค˜เคฃ्เคŸे เคฌाเคฆ เค˜เคŸी เคฅी เค”เคฐ เคฏเคน เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เคธे เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคจे เคตाเคฒी เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคจเคนीं เคฅी เค…เคคः เคตे เค‡เคธเค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคจเคนीं เคฅे।

      เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคจे เค…เคญिเคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•िเคฏा เค•ि เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เคธे เคนी เคนुเคˆ เคฅी เค…เคคः เคชिเคŸीเคถเคจเคฐ เคตाเคฆी เค•ो เคจुเค•เคธाเคจी เคฆेเคจे เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคนै। เคŸ्เคฐเค• เคธे เคญिเคก़เค•เคฐ เค‰เคฒเคŸ เคœाเคจे เค”เคฐ เคชเคก़े เคฐเคนเคจे เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เคตเคน เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เคนी เคฐเคนเคคा เคนै เค”เคฐ เคตिเคธ्เคซोเคŸ เค”เคฐ เค†เค— เคฒเค—เคจे เคฎें เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 55 “เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 1988 เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค ‘เคฆोเคท เคฐเคนिเคค เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ी เคต्เคฏाเค–्เคฏा เค•ीเคœिเค। Explain ‘No fault Hability’ under Motor Vehicles Act, 1988.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เค•ी เคงाเคฐा 140 เค•เคคिเคชเคฏ เคฎाเคฎเคฒों เคฎें เคค्เคฐुเคŸि เค•े เคฌिเคจा เคฆाเคฏिเคค्เคต” เค•े เคเค• เคจเคฏे เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคธृเคœเคจ เค•เคฐเคคी เคนै। เคญाเคฐเคค เค•े เค‰เคš्เคšเคคเคฎ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ, เค…เคจेเค• เค‰เคš्เคš เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏों เคคเคฅा เคตिเคงि เค†เคฏोเค— เคจे เคค्เคฐुเคŸि เค•े เคฌिเคจा เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ो เคฎोเคŸเคฐเคฏाเคจ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ เคฎें เคธเคฎाเคตिเคท्เคŸ เค•เคฐเคจे เค•ी เคธिเคซाเคฐिเคถ เค•ी เคฅी। เคงाเคฐा 140 เคฏเคน เค‰เคชเคฌเคจ्เคงिเคค เค•เคฐเคคी เคนै เค•ि เคฏเคฆि เคฎोเคŸเคฐ เคฏाเคจों เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เคฎें เคนुเคˆ เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคฎृเคค्เคฏु เคนो เคœाเคคी เคนै เคคो เคฏाเคจ เค•े เคธ्เคตाเคฎी เค•ो 50,000 เคฐुเคชเคฏे เค•ी เคจिเคฏเคค เคฐाเคถि เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเคจा เคนोเค—ा เค”เคฐ เคฏเคฆि เค•िเคธी เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เค•ोเคˆ เคธ्เคฅाเคฏी เคจिःเคถเค•्เคคเคคा เคนो เคœाเคคी เคนै เคคो เค‰เคธे เคเคธे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो 25,000 เคฐुเคชเคฏे เค•ी เคจिเคฏเคค เคฐเค•เคฎ เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเคจा เคนोเค—ा। เค‡เคธ เคงाเคฐा เค•े เค…เคงीเคจ เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•े เคฒिเค เค•िเคธी เคฆाเคตे เคฎें เคฆाเคตेเคฆाเคฐ เค•ो เคฏเคน เคธाเคฌिเคค เค•เคฐเคจा เคœเคฐूเคฐी เคจเคนीं เคนै เค•ि เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เคฏाเคจ เค•े เคธ्เคตाเคฎी เคฏा เคšाเคฒเค• เค•ी เค“เคฐ เคธे เค•िเคธी เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ृเคค्เคฏ, เค‰เคชेเค•्เคทा เคฏा เคต्เคฏเคคिเค•्เคฐเคฎ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคนुเคˆ เคฅी।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 56. ‘เค‰เคชเคญोเค•्เคคा’ เค•ो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•ीเคœिเค। Define Consumer.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคญोเค•्เคคा (Consumer)– เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 2019 เค•ी เคงाเคฐा 2 (7) เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เค•ो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เคชเคฐिเคญाเคทा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคนै เคœो เค•िเคธी เคเคธे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ (เคฎूเคฒ्เคฏ) เค•े เคฒिเค เค•ोเคˆ เคตเคธ्เคคु เค•्เคฐเคฏ เค•เคฐเคคा เคนै เคคเคฅा เค‡เคธเค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै เคœिเคธเค•ा (เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เค•ा) –

(1) เคธंเคฆाเคฏ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै (เคฎूเคฒ्เคฏ เคฆे เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนै); เคฏा

(2) เคฎूเคฒ्เคฏ เคฆेเคจे เค•ा เคตเคšเคจ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนै; เคฏा

(3) เคฎूเคฒ्เคฏ เค…ंเคถเคค: เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนै เคฏा

(4) เคฎूเคฒ्เคฏ เค…ंเคถเคคः เคฆेเคจे เค•ा (เคธंเคฆाเคฏ เค•ा) เคตเคšเคจ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคนै, เคฏा

(5) เคœो เค†เคธ्เคฅเค—िเคค เคธंเคฆाเคฏ เคชเคฆ्เคงเคคि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคฎाเคฒ เค•्เคฐเคฏ เค•เคฐเคคा เคนै।

        เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคญी เคนै เคœिเคธเคจे เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคตिเคงि เคธे เคฎाเคฒ เคคो เค•्เคฐเคฏ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคนै เคชเคฐเคจ्เคคु เคœिเคธ เคต्เคฏเค•्เคคि เคจे เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคตिเคงि เคธे เคฎूเคฒ्เคฏ (เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ) เค•ा เคญुเค—เคคाเคจ เค•เคฐ เคฎाเคฒ เค•्เคฐเคฏ เค•िเคฏा เคนै, เค‰เคธเค•े เค…เคจुเคฎोเคฆเคจ เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै। เคชเคฐเคจ्เคคु เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคฎाเคฒ เค•ा เค•्เคฐเคฏ เคธ्เคตเคฏं เค•े เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจे เคนेเคคु เคจเคนीं เค•เคฐเคคा เคคเคฅा เคฎाเคฒ เค•ा เค•्เคฐเคฏ เคตाเคฃिเคœ्เคฏिเค• เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค•े เคฒिเค เค•เคฐเคคा เคนै, เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคจเคนीं เคนै। เคธंเค•्เคทेเคช เคฎें เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคตเคธ्เคคु เค•ा เค•्เคฐเคฏ เคจเคนीं เค•เคฐเคคा เคฏा เคธेเคตा เค•िเคฐाเคฏे เคชเคฐ เคจเคนीं เคฒेเคคा เคชเคฐเคจ्เคคु เคตเคธ्เคคु เค•ो เค•्เคฐเคฏ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฏा เคธेเคตा เค•ो เคญाเคก़े เคชเคฐ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค…เคจुเคฎोเคฆเคจ เคชเคฐ เคฎाเคฒ (เคตเคธ्เคคु) เคฏा เคธेเคตा เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै, เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคญी เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคนोเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 57. เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคตिเคตाเคฆ।   Consumer dispute.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคตिเคตाเคฆ (Consumer dispute)- เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 2019 เค•ी เคงाเคฐा 2 (8) เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคตिเคตाเคฆ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค‰เคธ เคตिเคตाเคฆ เคธे เคนै เคœเคฌ เคตเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เคœिเคธเค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคชเคฐिเคตाเคฆ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै, เคชเคฐिเคตाเคฆ เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ्เคตिเคท्เคŸ เค…เคญिเค•เคฅเคจों เคธे เค‡เคจ्เค•ाเคฐ เค•เคฐเคคा เคนै เคฏा เค‰เคจเค•ा เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆ เค•เคฐเคคा เคนै। เคเคธे เค…เคญिเค•เคฅเคจ เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคนैं –

(1) เคชเคฐिเคตाเคฆ เคต्เคฏाเคชाเคฐी เค•े เค…เคจुเคšिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคช्เคฐเคฅा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคนोเคจा เคšाเคนिเค เคœिเคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคชเคฐिเคตाเคฆी เค•ो เค•्เคทเคคि เคฏा เคนाเคจि เคชเคนुँเคšी เคนो। (ii) เคฎाเคฒ เคฎें เคค्เคฐुเคŸि เคฏा เคธेเคตा เคฎें เค•เคฎी เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคชเคฐिเคตाเคฆ เค‡เคค्เคฏाเคฆि।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 58 เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•े เค—เค เคจ เค•ी เคต्เคฏाเค–्เคฏा เค•เคฐें। Discuss the establishment of Central Consumer Protection Council.

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् (Central Consumer Protection Council) – เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคช्เคฐाเคตเคงाเคจ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 2019 เค•ी เคงाเคฐा 3 เคธे เคงाเคฐा 5 เคคเค• เคฎें เคฆिเคฏे เค—เคฏे เคนैं।

เคงाเคฐा เฅฉ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค…เคงिเคธूเคšเคจा เคœाเคฐी เค•เคฐเค•े เคเค• เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เคจाเคฎเค• เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•ा เค—เค เคจ เค•เคฐेเค—ी। เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•ा เคตเคฐ्เคท เคฎें เค•เคฎ เคธे เค•เคฎ เคเค• เค…เคงिเคตेเคถเคจ เคนोเคจा เค…เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เคนै। เคชเคฐเคจ्เคคु เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคाเคจुเคธाเคฐ เค‡เคธ เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•े เคเค• เคธे เค…เคงिเค• เค…เคงिเคตेเคถเคจ เคนो เคธเค•เคคे เคนैं।

เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เคฎें เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคธเคฆเคธ्เคฏ เคนोंเค—े –

(1) เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•े เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคฎाเคฎเคฒे เค•े เคตिเคญाเค— เค•ा เคฎเคจ्เคค्เคฐी เคœो เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•ा เค…เคง्เคฏเค•्เคท เคนोเค—ा।

(2) เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคนिเคคों เค•ा เคช्เคฐเคคिเคจिเคงिเคค्เคต เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคธเคฐเค•ाเคฐी เคคเคฅा เค—ैเคฐ เคธเคฐเค•ाเคฐी เคธเคฆเคธ्เคฏ เค‰เคคเคจी เคธंเค–्เคฏा เคฎें เคธเคฆเคธ्เคฏ เคฎเคจोเคจीเคค เค•िเคฏे เคœाเคฏेंเค—े เคœिเคคเคจी เคธंเค–्เคฏा เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•เคฐे।

      เคงाเคฐा 5 เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•े เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคนै। เค‡เคธ เคงाเคฐा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เคชเคฐिเคทเคฆ् เค•ा เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เคธंเคตเคฐ्เคฆ्เคงเคจ เคคเคฅा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•เคฐเคจा เคนोเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 59. เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ। District Consumer Forum.

เค‰เคค्เคคเคฐ – เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ (District Consumer Forum)– เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 2019 เค•ी เคงाเคฐा 28 เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคœिเคฒे เคฎें เคเค• เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เคฐाเคœ्เคฏ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เคœाเคจे เค•ा เคช्เคฐाเคตเคงाเคจ เคนै। เคฐाเคœ्เคฏ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคฏเคฆि เค‰เคšिเคค เคธเคฎเคे เคคो เคเค• เคœिเคฒे เคฎें เคเค• เคธे เค…เคงिเค• เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เค•เคฐ เคธเค•ेเค—ी।

       เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ (เคชीเค ) เค•ा เค…เคง्เคฏเค•्เคท เคตเคนी เคต्เคฏเค•्เคคि เคนो เคธเค•ेเค—ा เคœो เค•िเคธी เคœिเคฒा เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เค•ा เคจ्เคฏाเคฏाเคงीเคถ เคนै, เคฏा เค•िเคธी เคœिเคฒा เคจ्เคฏाเคฏाเคงीเคถ เคนोเคจे เค•ी เคฏोเค—्เคฏเคคा เคฐเค–เคคा เคนै। เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•े เค…เคจ्เคฏ เคฆो เคธเคฆเคธ्เคฏों เค•ी เคจिเคฏुเค•्เคคि เค•िเคจ्เคนीं เคเคธे เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เคฎें เคธे เค•ी เคœाเคฏेเค—ी เคœो เคฏोเค—्เคฏ, เคธเคค्เคฏเคจिเคท्เค ा เคคเคฅा เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เคนोंเค—े เคคเคฅा เคœिเคจเคฎें เค…เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐ, เคตिเคงि, เคตाเคฃिเคœ्เคฏ, เคฒेเค–ा, เค•เคฐ्เคฎ เคฏा เคช्เคฐเคถाเคธเคจ เค•ा เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคœ्เคžाเคจ เคคเคฅा เค…เคจुเคญเคต เคนोเค—ा เคฏा เค‰เคธเคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคจे เค•ी เคฏोเค—्เคฏเคคा เคนोเค—ी। เค‡เคจ เคฆो เคธเคฆเคธ्เคฏों เคฎें เคธे เคเค• เคฎเคนिเคฒा เคนोเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै।

       เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•ो เค…เคชเคจे เคœिเคฒे เค•े เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคธीเคฎा เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค‰เคจ เคตिเคตाเคฆों เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนोเค—ा เคœिเคจเคฎें เคฎाเคฒ เคฏा เคธेเคตा เค•ा เคฎूเคฒ्เคฏ เคคเคฅा เคฆाเคตा เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคเค• เค•เคฐोเคก़ เคธे เค…เคงिเค• เคจเคนीं เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•ी เค†เคฐ्เคฅिเค• เค•्เคทेเคค्เคฐाเคงिเค•ाเคฐिเคคा เค เค•เคฐोเคก़ เคฐुเคชเคฏे เคคเค• เคนै।

    เคœिเคฒा เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคซोเคฐเคฎ เค•ा เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคธเคฆเคธ्เคฏ เคชाँเคš เคตเคฐ्เคท เค•ी เคธเคฎเคฏाเคตเคงि เคฏा เคชैंเคธเค  เคตเคฐ्เคท เค•ी เค†เคฏु เคคเค• เคฏा เค‡เคจเคฎें เคธे เคœो เคชเคนเคฒे เคนो, เค…เคชเคจे เคชเคฆ เคชเคฐ เคฐเคนेเค—ा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 60. เค‰เคชเคญोเค•्เคคाเคตाเคฆ เค•्เคฏा เคนै? What is Consumerism?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคญोเค•्เคคाเคตाเคฆ- เค‰เคชเคญोเค•्เคคाเคตाเคฆ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคงเคจ เคฎें เคฎाเคฒ เค•ी เค–เคฐीเคฆ เคธे เค…เคงिเค• เคธเคจ्เคคुเคท्เคŸि เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เคฎें เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เค•ी เคฎเคฆเคฆ เค•เคฐेเค—ा, เค‰เคจ्เคนें เคช्เคฐเคคिเคธ्เคชเคฐ्เคฆ्เคงाเคค्เคฎเค• เคฆเคฐों เคชเคฐ เคญी เคฌिเคจा เค…เคจเคซेเคฏเคฐ เคŸ्เคฐेเคก เคช्เคฐैเค•्เคŸिเคธ เคฎाเคฒ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคธเคนाเคฏเค• เคนोเค—ा, เค‰เคจ्เคนें เค…เคชเคจे เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ी เคธเคฎ्เคฏเค•् เคœाเคจเค•ाเคฐी เคฆेเค—ा, เคถिเค•्เคทिเคค เค•เคฐेเค—ा। เค‰เคจเค•े เคนिเคคों เค•ी เคธीเคฎा เคฌเคคाเคเค—ा เคเคตं เค‰เคจเคธे เคธเคœเค— เคฐเคนเคจे เค•ा เค‰เคชाเคฏ เคญी เคธुเคाเคฏेเค—ा। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธंเคตिเคงाเคจ เค•ा เค…เคจुเคš्เค›ेเคฆ 21 เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคฎूเคฒเคญूเคค เค…เคงिเค•ाเคฐ, เคœीเคตเคจ, เคต เคตैเคšाเคฐिเค• เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐเคคा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै। เค‡เคธ เคชเคฆाเคตเคฒी เค•ो เคต्เคฏाเคชเค• เค…เคฐ्เคฅों เคฎें เคฒिเคฏा เคœाเคจा เคšाเคนिเค। เคœीเคตเคจ เค•े เคฒिเค เค–ाเคจे-เคชीเคจे, เคšเคฒเคจे-เคซिเคฐเคจे, เค…เคฎเคจ เคšैเคจ เคธे เคฐเคนเคจे, เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคธुเคตिเคงाเคฏें เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เคฎें เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคตเคฐोเคง เคจเคนीं เคนोเคจा เคšाเคนिเค। เค…เคจुเคš्เค›ेเคฆ 19 (1) เคญी เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคฎเคจเคšाเคนे เคตृเคค्เคคिเค• เคต्เคฏाเคชाเคฐ, เค•ाเคฐोเคฌाเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ी เค—ाเคฐเคฃ्เคŸी เคฆेเคคा เคนै। เคฒेเค•िเคจ เค‡เคธเค•े เคฆुเคฐुเคชเคฏोเค— เคชเคฐ เคญी เค…เคตเคฐोเคง เคฒเค—ाเคคा เคนै เคœिเคธเคธे เค•ि เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฒोเค—ों เค•े เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคชเคฐ เค‡เคธเค•ा เคตिเคชเคฐीเคค เคช्เคฐเคญाเคต เคจ เคชเคก़ เคธเค•े।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 61. เคชเคฐिเคตाเคฆ เคธे เค•्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? What do you understand by Complaint?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคชเคฐिเคตाเคฆ (Complaint)— เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 1986 เค•ी เคงाเคฐा 2 (6) เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคชเคฐिเคตाเคฆी เคฆ्เคตाเคฐा เคฒिเค–िเคค เคฐूเคช เคธे เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคฒเค—ाเคฏे เค—เคฏे เค†เคฐोเคช เคชเคฐिเคตाเคฆ เคนोเคคे เคนैं –

(1) เค•िเคธी เคต्เคฏाเคชाเคฐी (เคฏा เคธेเคตा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा) เค…เคจुเคšिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค…เคฅเคตा เคช्เคฐเคคिเคฌเคจ्เคงिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคช्เคฐเคฅा เค•ा เค‰เคชเคฏोเค— เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै;

(2) เค‰เคธเค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค•्เคฐเคฏ เค•िเคฏा เค…เคฅเคตा เค•्เคฐเคฏ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคธเคนเคฎเคค เคฎाเคฒ เคฎें เคเค• เคฏा เค…เคงिเค• เคค्เคฐुเคŸिเคฏाँ เคนैं;

(3) เค‰เคธเค•े เคญाเคก़े เคชเคฐ เคฒी เค—เคฏी เคฏा เค‰เคชเคญोเค—िเคคा เค…เคฅเคตा เคญाเคก़े เคชเคฐ เคฒिเคฏे เคœाเคจे เคฏा เค‰เคชเคฏोเค— เค•िเคฏे เคœाเคจे เค•े เคฒिเค เคธเคนเคฎเคค เคธेเคตाเค“ं เคฎें เค•िเคธी เคญी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค•ोเคˆ เค•เคฎी เคนै;

(4) เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคฏा เคธेเคตा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เคจे เคชเคฐिเคตाเคฆ เคฎें เคตเคฐ्เคœिเคค เคฎाเคฒ เคฏा เคธेเคตा เค•े เคฒिเค เค‰เคธ เคฎूเคฒ्เคฏ เคธे เค…เคงिเค• เคฎूเคฒ्เคฏ เคฒिเคฏा เคนै –

(เค•) เคœिเคธे เคคเคค्เคธเคฎเคฏ เคช्เคฐเคตृเคค्เคค เค•िเคธी เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคฏा เค‰เคธเค•े เค…เคงीเคจ เคจिเคฏเคค เค•िเคฏा। เค—เคฏा เคนै;

(เค–) เคœिเคธे เคเคธे เคฎाเคฒ เคฏा เคเคธे เคฎाเคฒ เค•ो เค…เคจ्เคคเคฐ्เคตिเคท्เคŸ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เค•िเคธी เคชैเค•ेเคœ เคชเคฐ เคธंเคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै;

(เค—) เคœिเคธे เคคเคค्เคธเคฎเคฏ เคช्เคฐเคตृเคค्เคค เค•िเคธी เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคฏा เค‰เคธเค•े เค…เคงीเคจ เค‰เคธเค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•ी เค—เคˆ เคฎूเคฒ्เคฏ เคธूเคšी เคชเคฐ เคธंเคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै;

(เค˜) เคœिเคธ เคชเคฐ เคชเค•्เคทเค•ाเคฐों เค•े เคฎเคง्เคฏ เคธเคนเคฎเคคि เคนुเคˆ เคนै:

(5) เคฎाเคฒ เคœो เค•ि เค‰เคชเคฏोเค— เค•े เคธเคฎเคฏ เคœीเคตเคจ เคต เคธुเคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคœोเค–िเคฎ เคชूเคฐ्เคฃ เคนै, เค•ो –

(เค•) เค‰เคธ เคธเคฎเคฏ เคช्เคฐเคตृเคค्เคค เค•िเคธी เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคฏा เค‰เคธเค•े เค…เคงीเคจ, เคเคธे เคฎाเคฎเคฒों เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค•िเคธी เคฎाเคจเค• เคœैเคธे เค…เคจुเคชाเคฒเคจ เค•िเคฏा เคœाเคจा เค…เคชेเค•्เคทिเคค เคนै, เค•े เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคฎें:

(เค–) เคฏเคฆि เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคธเคฎ्เคฏเค•् เคคเคค्เคชเคฐเคคा เคธे เคฏเคน เคœाเคจ เคธเค•เคคा เคฅा เค•ि เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตिเคค เคฎाเคฒ เคœเคจ เคธाเคงाเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค เค…เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคนै;

เคœเคจ เคธाเคงाเคฐเคฃ เค•े เคตिเค•्เคฐเคฏ เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै।

(6) เคธेเคตा เคœो เค•ि เค‰เคชเคฏोเค— เค•े เคธเคฎเคฏ เคœเคจเคธाเคงाเคฐเคฃ เค•े เคœीเคตเคจ เคคเคฅा เคธुเคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคœोเค–िเคฎเคชूเคฐ्เคฃ เคนै เคฏा เค‰เคธเค•े เคœोเค–िเคฎเคชूเคฐ्เคฃ เคนोเคจे เค•ी เคธเคฎ्เคญाเคตเคจा เคนै, เค•ो เคเคธी เคธेเคตा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคต्เคฏเค•्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคธ्เคคाเคตिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै, เคœिเคธे เคเคธा เคต्เคฏเค•्เคคि เคธเคฎ्เคฏเค•् เคคเคค्เคชเคฐเคคा เคธे เค‰เคธเค•े เคœीเคตเคจ เคคเคฅा เคธुเคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคœाเคจ เคธเค•เคคा เคฅा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 62. เค…เคจुเคšिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เค•्เคฏा เคนै? What is Unfair Trade Practice?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค…เคจुเคšिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ (Unfair Trade Practice)- เค‰เคชเคญोเค•्เคคा เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค…เคงिเคจिเคฏเคฎ, 2019 เค•ी เคงाเคฐा 2 (47) เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, “เค…เคจुเคšिเคค เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค• เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ” เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เค•िเคธी เคฎाเคฒ เค•ी เคฌिเค•्เคฐी, เคช्เคฐเคฏोเค— เคฏा เค†เคชूเคฐ्เคคि เค•ी เคตृเคฆ्เคงि เค•े เคฒिเค เค…เคฅเคตा เคธेเคตाเค“ं เค•ो เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจ เค•ो เคถाเคฎिเคฒ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค…เคชเคจाเคฏा เค—เคฏा เค•ोเคˆ เค…เคจुเคšिเคค เคคเคฐीเค•ा เคฏा เค…เคจुเคšिเคค เคงोเค–ाเคงเฅœी, เคฎौเค–िเค• เคฐूเคช เคธे เคฏा เคฒिเค–िเคค เคฐूเคช เคธे เคฏा เคช्เคฐเค•เคŸ เค…เคญिเคตेเคฆเคจ เค•ी เคช्เคฐเคฅा เคฆ्เคตाเคฐा เคœिเคธเคฎें เคจिเคฎ्เคจ เคฌाเคคें เคถाเคฎिเคฒ เคนों

(i) เคฏเคน เคूเค ा เค…เคญिเค•เคฅเคจ เค•ि เค•ोเคˆ เคฎाเคฒ เคตिเคถिเคท्เคŸ เคฎाเคจเค•, เค—ुเคฃ, เคธंเคฐเคšเคจा, เค•िเคธ्เคฎ เคฏा เคช्เคฐเคคिเคฎाเคจ เค•ा เคนै।

(ii) เคฏเคน เคूเค ा เคช्เคฐเคคिเคจिเคงाเคจ เคนै เค•ि เคธेเคตाเคँ เคตिเคถिเคท्เคŸ เคธ्เคคเคฐ, เค—ुเคฃ เคฏा เคถ्เคฐेเคฃी เค•ी เคนैं;

(iii) เคฏเคน เคช्เคฐเคคिเคจिเคงाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै เค•ि เคเคธी เคตเคธ्เคคु เคฏा เคธेเคตा เค•ा เค•ोเคˆ เคช्เคฐเคฏोเคœเคจ, เค…เคจुเคฎोเคฆเคจ เคฏा เคธเคฎ्เคฌเคฆ्เคงเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคนै เคœเคฌเค•ि เคตिเค•्เคฐेเคคा เคฏा เคช्เคฐเคฆाเคฏเค•เคฐ्เคคा เค•ो เคตเคน เคตाเคธ्เคคเคต เคช्เคฐाเคช्เคค เคจ เคนो।

(iv) เค•िเคธी เคตเคธ्เคคु เคฏा เคธेเคตाเค“ं เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เค‰เคจเค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคต เค‰เคชเคฏोเค—िเคคा เค•े เคฌाเคฌเคค เค—เคฒเคค เคฏा เคญ्เคฐाเคฎเค• เคช्เคฐเคคिเคจिเคงाเคจ เค•เคฐเคคा เคนै।

(v) เคฆूเคธเคฐे เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ो เคตเคธ्เคคु เคฏा เคธेเคตा เคฏा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค•े เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฎें เคญ्เคฐाเคฎเค• เคฏा เคฎिเคฅ्เคฏा เคคเคฅ्เคฏ เคฆेเคคा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 63. เคธเคฎเคธ्เคฏाเคฏें। Problems.

เคธเคฎเคธ्เคฏा 1. ‘เค…’ เค”เคฐ ‘เคฌ’ เคธंเคฒเค—्เคจ เคญूเคฎि เค•े เคธ्เคตाเคฎी เคฅे। ‘เคฌ’ เคจे เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคเค• เคคाเคฒाเคฌ เคฌिเคจा เคฌाँเคง เคฌเคจाเค เคนी เค–ोเคฆा เคœिเคธเค•ी เคฎिเคŸ्เคŸी เคคाเคฒाเคฌ เค•े เคšाเคฐों เคคเคฐเคซ เคฐเค– เคฆिเคฏा। เค…เคงिเค• เคฌเคฐเคธाเคค เคนोเคจे เคชเคฐ ‘เค…’ เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคฎिเคŸ्เคŸी เคซैเคฒ เค—เคฏी เคœिเคธเคธे ‘เค…’ เค•ी เคซเคธเคฒ เค•ो เคจुเค•เคธाเคจ เคนुเค†। ‘เค…’ เคจे เคซเคธเคฒ เค•ी เคจुเค•เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคธंเคธ्เคฅिเคค เค•िเคฏा। เค•्เคฏा ‘เค…’ เค•े เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคตाเคฆ เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•िเค เคœाเคจे เคฏोเค—्เคฏ เคนै?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคฐोเค•्เคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคคเคฅ्เคฏों เค•े เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि ‘เค…’ เค•ा เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคตाเคฆ เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•िเคฏे เคœाเคจे เคฏोเค—्เคฏ เคจเคนीं เคนै เค”เคฐ ‘เคฌ’ เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคญुเค—เคคाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เค‡เคธเค•ा เคชूเคฐ्เคตाเคจुเคฎाเคจ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคฅा। เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เคชूเคฐ्เคตाเคจुเคฎाเคจ เค•ा เคฎाเคชเคฆเคฃ्เคก เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เค‡เคธ เคฎाเคชเคฆเคฃ्เคก เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคตเคน เค•्เคทเคคि เคฆूเคฐเคธ्เคฅ เคจเคนीं เคฎाเคจी เคœाเคฏेเค—ी เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค‰เคจ เคธเคญी เคจुเค•เคธाเคจों เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคนोเค—ा เคœो เคจुเค•เคธाเคจ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคเคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เคธे เคนुเค† เคนै เคœिเคธเค•ा เค…เคจुเคฎाเคจ เคเค• เคตिเคตेเค•เคถीเคฒ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคฅा। เค‡เคธ เคฎाเคชเคฆเคฃ्เคก เค•ो เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เคฐिเค—िเคฌी เคฌเคจाเคฎ เคนिเคตिเคŸ เค•े เคฌाเคฆ เคฎें เคฒाเค—ू เค•िเคฏा เค—เคฏा। เคจ्เคฏाเคฏเคฎूเคฐ्เคคि เคตैเคฐเคจ เคจे เคตिเคšाเคฐ เคต्เคฏเค•्เคค เค•िเคฏा เค•ि เคฏเคฆि เคฎैं เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคคा เคนूं เคคो เค‰เคจเคธे เคชैเคฆा เคนोเคจे เคตाเคฒे เค‰เคจ्เคนों เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคนोเคŠंเค—ा เคœिเคธเค•ा เคฏुเค•्เคคिเคฏुเค•्เคค เคฐूเคช เคธे เคฎेเคฐे เคฆ्เคตाเคฐा เคชूเคฐ्เคตाเคจुเคฎाเคจ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคฅा।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 2. ‘เค…’ เค”เคฐ ‘เคฌ’ เคเค• เคเคธे เค•ृเคค्เคฐिเคฎ เคธूเคค เคฎें เค•เคชเคก़ा เคฌเคจाเคคे เค† เคฐเคนे เคนैं เคœिเคธเค•ा เคฎें เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เคญाเคฐเคค เคฎें เค•ेเคตเคฒ ‘เคธ’ เค•เคฎ्เคชเคจी เค•เคฐเคคी เคนै। ‘เคฆ’ เคญी ‘เคธ’ เค•े เค‡เคธ เค•ृเคค्เคฐिเคฎ เคธूเคค्เคฐ เคธे เค•เคชเคก़ा เคฌเคจाเคจा เค†เคฐเคฎ्เคญ เค•เคฐ เคฆेเคคा เคนै। ‘เคฆ’ เค•े เค‡เคธ เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•ो เคฌเคจ्เคฆ เค•เคฐเคจे เค•े เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคธे ‘เค…’ เค”เคฐ ‘เคฌ’, ‘เคธ’ เค•े เค•ृเคค्เคฐिเคฎ เคธूเคค्เคฐ เค•े เคธाเคฐे เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•ो 5 เคธाเคฒ เคคเค• เค–เคฐीเคฆ เคฒेเคจे เค•े เคฒिเค เคเค• เคธंเคตिเคฆा เค•เคฐ เคฒेเคคे เคนैं। เค•्เคฏा ‘เคฆ’ เค•िเคธी เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค ‘เค…’, ‘เคฌ’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตाเคฆ เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เค‰เคชเคฐोเค•्เคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคธे เคฏเคน เคนै เค•ि ‘เคฆ’, ‘เค…’, ‘เคฌ’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•ोเคˆ เคตाเคฆ เคจเคนीं เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै เค•्เคฏोंเค•ि ‘เคฆ’ เค•ो เค•ोเคˆ เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि เคจเคนीं เคนुเคˆ เคนै เค…เคฐ्เคฅाเคค् ‘เคฆ’ เค•े เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคคिเคฒंเค˜เคจ ‘เค…’, ‘เคฌ’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เคจे เคจเคนीं เค•िเคฏा เคนै।

เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคตाเคฆ เคšเคฒाเคจे เค•े เคฒिเค เคตाเคฆी เค•ो เคคीเคจ เคฌाเคคें เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจी เคชเคก़เคคी เคนैं –

(1) เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เค•ाเคฐ्เคฏ เคฆोเคทเคชूเคฐ्เคฃ เคนै;

(2) เคตाเคฆी เค•ो เคตिเคงिเค• เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ เคนै; เค”เคฐ

(3) เคตाเคฆी เค•ो เคตाเคฆ เคฒाเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคนै।

      เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฏเคน เค”เคฐ เค…เคงिเค• เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि ‘เคฆ’, ‘เค…’, ‘เคฌ’ เค”เคฐ ‘เคธ’ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค•िเคธी เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•ा เคตाเคฆ เคจเคนीं เคšเคฒा เคธเค•เคคा เคนै।

        เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคฎुเค—เคฒ เคธ्เคŸीเคฎเคถिเคช เค•เคฎ्เคชเคจी เคฌเคจाเคฎ เคเคฎเฅฆ เค—्เคฐेเค—เคฐ เค•ा เคตाเคฆ เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै-เคตाเคฆी เค•เคฎ्เคชเคจी เค•ो เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค• เค•्เคทेเคค्เคฐ เคธे เคฌाเคนเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคœเคนाเคœ เค•เคฎ्เคชเคจिเคฏों เคจे เคฎाเคฒ เคญाเคก़े เค•ी เคฆเคฐ เคฎें เคญाเคฐी เค›ूเคŸ เคฆे เคฆी เคนै। เคตाเคฆी เค•ो เคญी เค…เคชเคจे เคฎाเคฒ เคญाเคก़े เคฎें เค•เคฎी เค•เคฐเคจी เคชเคก़ी เคœिเคธเคธे เค‰เคธे เคญाเคฐी เคนाเคจि เคนुเคˆ। เค‰เคธเคจे เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•เคฎ्เคชเคจी เคชเคฐ เคตाเคฆ เคธंเคธ्เคฅिเคค เค•िเคฏा। เคจिเคฐ्เคฃीเคค เคนुเค† เค•ि เคธ्เคตเคธ्เคฅ เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค• เคช्เคฐเคคिเคฏोเค—िเคคा เคธे เคนोเคจे เคตाเคฒी เคนाเคจि เค…เคจुเคฏोเคœ्เคฏ เคจเคนीं เคนोเคคी เคนै เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเคธे เคตाเคฆी เค•े เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคคिเค•्เคฐเคฎเคฃ เคจเคนीं เคนोเคคा।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 3. เคตाเคฆी เคคเคฅा เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคชเคก़ोเคธी เคฅे। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค…เคชเคจी เคญूเคฎि เคชเคฐ เคเค• เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคเค• เคœเคฒाเคถเคฏ เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•เคฐाเคฏा। เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เค•ी เค—เคฒเคคी เคธे เคœเคฒाเคถเคฏ เค•े เคจीเคšे เค•ुเค› เค—เคก्เคขे เค›ोเคก़ เคฆिเคฏे เค—เคฏे। เคœเคฌ เคœเคฒाเคถเคฏ เคฎें เคชाเคจी เคญเคฐा เค—เคฏा เคคो เค‰เคธเค•े เคจीเคšे เค—เคก्เคขों เคธे เคชाเคจी เคจिเค•เคฒ เค•เคฐ เคตाเคฆी เค•ी เคญूเคฎि เคชเคฐ เค—เคฏा เคœिเคธเคธे เคตाเคฆी เค•े เคชौเคงों เค•ो เค•्เคทเคคि เคนुเคˆ। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เคคเคฐ्เค• เคฆिเคฏा เค•ि เคšूँเค•ि เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค•เคฐाเคฏा เค—เคฏा เคฅा เคคเคฅा เค‰เคธे เคœเคฒाเคถเคฏ เค•े เคจीเคšे เค—เคก्เคขों เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคจเคนीं เคฅा เค…เคคः เคตเคน เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคฅा เคคเคฐ्เค• เคธเคนिเคค เค‰เคค्เคคเคฐ เคฆीเคœिเค।

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคคเคฅ्เคฏ เคฐाเคฏเคฒैเคฃ्เคก เคฌเคจाเคฎ เคซ्เคฒेเคšเคฐ, (1968) เคเคฒเฅฆ เค†เคฐเฅฆ เฅฉ เคเคšเฅฆ เคเคฒเฅฆ 330 เคจाเคฎเค• เคคเคฅ्เคฏ เคธे เคฎिเคฒเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคตाเคฆ เคฎें เคนाเค‰เคธ เค‘เคซ เคฒाเคˆเคธ เคจे เค‡ंเค—्เคฒैเคฃ्เคก เค•े เคเค•्เคธเคšेเค•เคฐ เคจ्เคฏाเคฏाเคฒเคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆिเคค เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ो เคฎाเคจ्เคฏเคคा เคฆी। เคฏเคน เคธเคฎเคธ्เคฏा เคช्เคฐเคคिเคจिเคงाเคฏो เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เคเค• เค…เคชเคตाเคฆ เค•ा เคตเคฐ्เคฃเคจ เค•เคฐเคคी เคนै। เคช्เคฐเคคिเคจिเคงाเคฏी เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคเค• เคธ्เคตाเคฎी เคธिเคฐ्เคซ เค…เคชเคจे เคธेเคตเค• เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเค เค—เค เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคा เคนै เคคเคฅा เคตเคน เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเค เค—เค เค•ाเคฐ्เคฏ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•े เคฒिเค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนोเคคा। เคชเคฐเคจ्เคคु เค‡เคธ เคจिเคฏเคฎ เค•े เค•เคˆ เค…เคชเคตाเคฆ เคนैं। เค‰เคจเคฎें เคธे เคเค• เค…เคชเคตाเคฆ เคฏเคน เคญी เคนै เค•ि เคฏเคฆि เค•िเคธी เคฎाเคฎเคฒे เคชเคฐ เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคฒाเค—ू เคนोเคคा เคนै เคคो เค‰เคธ เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคธ्เคตाเคฎी เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏे เค—เคฏे เค•ाเคฐ्เคฏों เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎों เค•े เคฒिเค เคญी เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเค—ा। เคชाเคจी เค•ी เคตिเคถाเคฒ เคฎाเคค्เคฐा เค•ा เคชเคฐिเคธเคฐ เคชเคฐ เคธंเค—्เคฐเคน เค–เคคเคฐเคจाเค• เคตเคธ्เคคु เค•ा เคธंเค—्เคฐเคน เคนै เคคเคฅा เค‰เคธเค•े เคชเคฒाเคฏเคจ เคธे เคนुเคˆ เค•्เคทเคคि เค•े เคฒिเค เคธ्เคตाเคฎी เค•เค ोเคฐ เคฆाเคฏिเคค्เคต เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเคคा เคนै। เค…เคคः เคฏเคนाँ เคธ्เคตाเคฎी เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคนोเค—ा เคญเคฒे เคนी เค•ाเคฐ्เคฏ เคธ्เคตเคคเคจ्เคค्เคฐ เค ेเค•ेเคฆाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เค•เคฐाเคฏा เค—เคฏा เคฅा เคคเคฅा เคญเคฒे เคนी เค–เคคเคฐे เค•ी เคœाเคจเค•ाเคฐी เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เคจเคนीं เคฅी।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 4. เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เค…เคชเคจी เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เคเค• เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคฎाเคฐ्เค— เคชเคฐ เคฌिเคจा เคฆेเค–เคญाเคฒ เค•े เค›ोเคก़ เคฆिเคฏा। เคตเคนाँ เค•ुเค› เคฌเคš्เคšे เค–ेเคฒ เคฐเคนे เคฅे। เคตाเคฆी เคœो เคเค• เคธाเคค เคตเคฐ्เคท เค•ा เคฌเคš्เคšा เคฅा เค—ाเคก़ी เคชเคฐ เคšเคข़ เค—เคฏा เค”เคฐ เค‰เคธी เคฌीเคš เคเค• เคฆूเคธเคฐे เคฌเคš्เคšे เคจे เค˜ोเคก़े เค•ी เคฒเค—ाเคฎ เค–ींเคš เคฆी, เค˜ोเฅœे เคšौंเค• เค•เคฐ เคšเคฒ เคชเคก़े เค”เคฐ เคเค• เคฌเคš्เคšा เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เค•े เคจीเคšे เค† เค—เคฏा เคคเคฅा เค˜ाเคฏเคฒ เคนो เค—เคฏा। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เคคเคฐ्เค• เคฅा เค•ि เคฌเคš्เคšों เค•ो เคธ्เคตเคฏं เค•ा เคฆोเคท เคฅा เคœो เคฆुเคฐ्เค˜เคŸเคจा เค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฅा เค…เคคः เคตเคน เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคจเคนीं เคนैं। เค•ाเคฐเคฃ เคธเคนिเคค เค‰เคค्เคคเคฐ เคฆें।

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคคเคฅ्เคฏ เคฒिเคš เคฌเคจाเคฎ เคจूเคฐाเคกिเคจ, (1841) 1 เค•्เคตीเคจ्เคธ เคฌेंเคš 29 เคจाเคฎเค• เคตाเคฆ เค•े เคคเคฅ्เคฏों เคธे เคฎिเคฒเคคे เคนैं เคคเคฅा เค‡เคธเค•ा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฌเคš्เคšों เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคฏोเค—เคฆाเคฏी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคธे เคนै। เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฌเคš्เคšों เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เค…เคงिเค• เคธाเคตเคงाเคจी เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค•ी เคœाเคคी เคนै। เคฌเคš्เคšे เคธ्เคตเคญाเคต เคธे เคœिเคœ्เคžाเคธु เคคเคฅा เคถเคฐाเคฐเคคी เคนोเคคे เคนैं, เคœिเคธเค•े เคฒिเค เค‰เคจ्เคนें เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคจा เค‰เคšिเคค เคจเคนीं เคนोเค—ा। เค‡เคธ เคตाเคฆ เคฎें เคญเคฒे เคนी เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เคตाเคฒा เคคเคฅा เคตाเคฆी เคฌเคš्เคšे เคฆोเคจों เค•ी เคนी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฅी เคชเคฐเคจ्เคคु เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏिเคค्เคต เคธिเคฐ्เคซ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคชเคฐ เคนोเค—ा เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเคจे เคฌเคš्เคšों เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เค…เคชेเค•्เคทिเคค เคธाเคตเคงाเคจी เคจเคนीं เคฌเคฐเคคी।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 5. เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคธेเคตเค• เคจे เคเค• เค˜ोเคก़ा-เค—ाเคก़ी เคธाเคฐ्เคตเคœเคจिเค• เคฎाเคฐ्เค— เคฎें เค…เค•ेเคฒा เค›ोเคก़ เคฆिเคฏा। เค•िเคธी เคฒเคก़เค•े เคจे เค˜ोเคก़ों เคชเคฐ เคชเคค्เคฅเคฐ เคซेंเค• เคฆिเคฏा เคœिเคธเคธे เค˜ोเคก़े เคšौंเค•े เคคเคฅा เค—ाเคก़ी เค•ो เคฌिเคจा เคšाเคฒเค• เค•े เคฒेเค•เคฐ เคญाเค—े। เคตाเคฆी เคเค• เคชुเคฒिเคธ เคธिเคชाเคนी เคฅा। เค‰เคธเคจे เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจी เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เคฐोเค•เคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏाเคธ เค•िเคฏा। เคเคธा เค•เคฐเคคे เคธเคฎเคฏ เคตเคน เค˜ाเคฏเคฒ เคนो เค—เคฏा। เคตाเคฆ เคฒाเคฏे เคœाเคจे เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจे เคธเคนเคฎเคคि เค•ा เคฌเคšाเคต เคฒिเคฏा। เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฆें।

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคคเคฅ्เคฏ เคนेเคฏเคจ्เคธ เคฌเคจाเคฎ เคนाเคฐเคฌुเคก, (1935) 1 เค•िเค—्เคธ เคฌेเคจ्เคš 146 เคจाเคฎเค• เคตाเคฆ เค•े เคคเคฅ्เคฏों เคธे เคฎिเคฒเคคे เคนैं। เคฏเคน เคธเคฎเคธ्เคฏा เคธเคนเคฎเคคि เค•े เคฌเคšाเคต เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เคธเคนเคฎเคคि (consent) เคฌเคšाเคต เค•े เคฎाเคฎเคฒे เคฎें เคเค• เค…เคš्เค›ा เค…เคชเคตाเคฆ เคนै। เค‡เคธ เค…เคชเคตाเคฆ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคฏเคฆि เค•ोเคˆ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•िเคธी เคคाเคค्เค•ाเคฒिเค• เค–เคคเคฐे เค•ो เคฌเคšाเคจे เคนेเคคु เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจी เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค•ाเคฐ्เคฏ เค•เคฐเคคा เคนै เคคเคฅा เค‡เคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค•्เคทเคคिเค—्เคฐเคธ्เคค เคนो เคœाเคคा เคนै เคคो เคตเคน เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐी เคนोเค—ा เคคเคฅा เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ो เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค•्เคทเคคि เคจเคนीं (volenti not fit injuria) เค•ा เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆ เคจเคนीं เคฒे เคธเค•เคคा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•เคฐเคฃ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคธेเคตเค• เคฆ्เคตाเคฐा เคฌिเคจा เค•िเคธी เคธुเคฐเค•्เคทा เค•े เค˜ोเคก़ाเค—ाเคก़ी เคธเคก़เค• เคชเคฐ เค›ोเคก़ เคฆी เค—เคฏी เคฅी। เคฏเคน เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เคธेเคตเค• เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เคฅी। เค˜ोเคก़ा เค—ाเคก़ी เค•िเคธी เค•ाเคฐเคฃ เคšเคฒाเคฏเคฎाเคจ เคนुเคˆ เคœिเคธเคธे เคœเคจเคธाเคงाเคฐเคฃ เค•ो เค†เคธเคจ्เคจ เค–เคคเคฐा เคฎเคนเคธूเคธ เค•เคฐเคคे เคนुเค เคธिเคชाเคนी เคจे เค…เคชเคจी เคธเคนเคฎเคคि เคธे เค–เคคเคฐा เคฎोเคฒ เคฒिเคฏा เคฅा เคคเคฅा เคšोเคŸिเคฒ เคนुเค† เคฅा। เค‰เคธเค•ा เคฎाเคฎเคฒा เคธเคนเคฎเคคि เค•े เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•े เค…เคชเคตाเคฆ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เค†เคเค—ा เคคเคฅा เคตเคน เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคธे เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐी เคนोเค—ा।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 6. ‘เค…’ เค…เคชเคจी เคฎเคนिเคฒा เคฆोเคธ्เคค เค•े เคธाเคฅ เคเค• เคฆुเค•ाเคจ เคฎें เค—เคฏा เคœเคนाँ เค‰เคธเคจे เคเค• เคœिเคœเคฐ เคจाเคฎเค• เคถเคฐाเคฌ เค•ी เคถीเคถी เค…เคชเคจी เคฎเคนिเคฒा เคฆोเคธ्เคค เค•ो เคชिเคฒाเคจे เค•े เคฒिเค เค–เคฐीเคฆा। เคถीเคถी เค•े เค•ुเค› เคถเคฐाเคฌ เค‰เคธเคจे เคฎเคนिเคฒा เคฎिเคค्เคฐ เค•ो เคชिเคฒाเคฏा เคฒेเค•िเคจ เคฌเคšी เคนुเคˆ เคถเคฐाเคฌ เค—िเคฒाเคธ เคฎें เค‰เคก़ेเคฒเคจे เค•े เคเค• เค˜ोंเค˜ा เคฎिเคฒा। เคฎเคนिเคฒा เคฆोเคธ्เคค เคจे เคถเคฐाเคฌ เคจिเคฐ्เคฎाเคคा เค•े เค–िเคฒाเคซ เคจुเค•เคธाเคจी เคชाเคจे เค•े เคฒिเค เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒाเคฏा। เค•्เคฏा เคฎเคนिเคฒा เคฆोเคธ्เคค เคจुเค•เคธाเคจी เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ी เคนเค•เคฆाเคฐ เคนै ?

เค‰เคค्เคคเคฐ  – เคธเคฎเคธ्เคฏा เค•े เคคเคฅ्เคฏों เค•ो เคฆेเค–เคคे เคนुเค เคฎเคนिเคฒा เคฆोเคธ्เคค เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•เคฎ्เคชเคจी เคธे เคจुเค•เคธाเคจी เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ो เคนเค•เคฆाเคฐ เคฅी เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคจुเค•เคธाเคจी เค•ा เคญुเค—เคคाเคจ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคฆाเคฏी เคฅी เค•्เคฏोंเค•ि เค‰เคธเค•ा เคฏเคน เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เคฅा เค•ि เคตเคน เคฌोเคคเคฒ เคฎें เคฆेเค–ें เค•ि เคฌोเคคเคฒ เคฎें เค•ोเคˆ เคœเคนเคฐीเคฒी เคšीเคœ เคจ เคœाเคจे เคชाเคฏे।

      เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคธเคฎเคธ्เคฏा เค…เคชเค•ृเคค्เคฏ เคตिเคงि เค•े เคตाเคฆी เค•े เคช्เคฐเคคि เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•ा เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•ा เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เค†เคฐोเคชिเคค เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เคนै เคคเคฅा เค‡เคธเค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เคธे เค‡เคธ เคฌाเคค เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค•ी เคœाเคคी เคนै เค•ि เคตเคน เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी เคจ เคนो เคคเคฅा เค…เคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคिเคฏों เค•े เคช्เคฐเคคि เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคें เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เค•ा เค…เคจुเคชाเคฒเคจ เคจ เค•िเคฏा เคœाเคจा, เค‰เคชेเค•्เคทा เค•ी เคถ्เคฐेเคฃी เคฎें เค†เคคा เคนै। เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฆाเคฏी เค เคนเคฐाเคจे เค•े เคฒिเค เคฏเคน เคธाเคฌिเคค เค•เคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै เค•ि เคช्เคฐเคคिเคตाเคฆी เค•ा เคตाเคฆी เค•े เคช्เคฐเคคि เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•ा เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคฅा เค•्เคฏोंเค•ि เคงाเคฐ्เคฎिเค•, เคธाเคฎाเคœिเค• เค”เคฐ เคจैเคคिเค• เค•เคฐ्เคค्เคคเคต्เคฏ เคญंเค— เค•เคฐเคจे เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคจुเค•เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เคตाเคฆ เคฆाเคฏเคฐ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคœैเคธा เค•ि เคชोเคฒเค• เค•ा เค•เคฅเคจ เคนै เค•ि เค‰เคชेเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคคเคฌ เคคเค• เค•ोเคˆ เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคจเคนीं เคนो เคธเค•เคคी เคœเคฌ เคคเค• เคตिเคงिเค• เคธाเคตเคงाเคจी เคฌเคฐเคคเคจे เค•े เคตिเคงिเค• เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เค•ा เคญंเค— เคจเคนीं เคนोเคคा।

เคธเคฎเคธ्เคฏा 7. เคตाเคฆी เคเค• เคฎเคคเคฆाเคคा เคฅा। เค‰เคธे เคฎเคคเคฆाเคจ เค•เคฐเคจे เคธे เคฎเคคเคฆाเคจ เค…เคงिเค•ाเคฐी เคฆ्เคตाเคฐा เคฐोเค• เคฆिเคฏा เค—เคฏा। เคชเคฐเคจ्เคคु เคœिเคธ เคช्เคฐเคค्เคฏाเคถी เค•ो เคตเคน เคฎเคค เคฆेเคจा เคšाเคนเคคा เคฅा, เคตเคน เคตिเคœเคฏी เคนुเค†। เค…เคคः เค‰เคธे เค•ोเคˆ เคนाเคจि เคจเคนीं เคนुเคˆ। เค•्เคฏा เคตเคน เคฎเคคเคฆाเคจ เค…เคงिเค•ाเคฐी เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตाเคฆ เคฒा เคธเค•เคคा เคนै?

เค‰เคค्เคคเคฐ- เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคช्เคฐเค•เคฐเคฃ เค•े เคคเคฅ्เคฏ เคเคถเคฌी เคฌเคจाเคฎ เคน्เคตाเค‡เคŸ, (1703) 2 Cord Raym 938 เคจाเคฎเค• เคตाเคฆ เคธे เคฎिเคฒเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคตाเคฆ เคฎें เคฎเคคเคฆाเคจ เค…เคงिเค•ाเคฐी เคจे เคฎเคคเคฆाเคคा เค•ो เคฎเคค เคฆेเคจे เคธे เคฐोเค•ा เค…เคคः เค‰เคธเค•े เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนुเค†। เค…เคคः เคตเคน เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐी เคฅा เคญเคฒे เคนी เค‰เคธे เค•ोเคˆ เคนाเคจि เคจเคนीं เคนुเคˆ เค•्เคฏोंเค•ि Injuria sine damno เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคนाเคจि เคธे เคชเคฐे เค•्เคทเคคि เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคช्เคฐเคคिเค•เคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคนाเคจि เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เคนै เคชเคฐเคจ्เคคु เคตाเคฆी เค•े เค•िเคธी เคตिเคงिเค• เค…เคงिเค•ाเคฐों เคนै เค•ा เค‰เคฒ्เคฒंเค˜เคจ เคนुเค† เคนै, เคฏเคน เคธाเคฌिเคค เค•िเคฏा เคœाเคจा เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคนै।

Post a Comment

Please Do not Comment link and spam Comment.

Previous Post Next Post